Μανώλης Χάρος: Κάθε έκφραση ελευθερίας αποτελεί ένα αυτούσιο έργο τέχνης

Ο γνωστός καλλιτέχνης Μανώλης Χάρος, επιμελείται εικαστικά μια διαφορετική έκθεση, η οποία παρουσιάζεται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών.

Πρόκειται για την έκθεση «ΚΕΘΕΑ εν δράση, κοινότητες στη φυλακή, παράθυρο στην κοινωνία», στην οποία μέλη της ομάδας του ΚΕΘΕΑ, δημιούργησαν έργα τέχνης στους τοίχους των εγκαστάσεων της θεραπευτικής κοινότητας, οι οποίοι το Σεπτέμβιο του 2012 καταστράφηκαν από πυρκαγιά.

Με αφορμή αυτή την έκθεση, ο Μανώλης Χάρος απάντησε στις ερωτήσεις του www.culturenow.gr, δίνοντας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες και κατατοπιστικές απαντήσεις.

Συνέντευξη: Νώντας Δουζίνας

Φωτογραφία: Γιώργος Παυλίδης

Culturenow.gr: Αφορμή της συνέντευξης αποτελεί η συμμετοχή σας στο Φεστιβάλ Αθηνών, με μια έκθεση που επιμεληθήκατε καλλιτεχνικά και αποτελείται από έργα μελών της θεραπευτικής κοινότητας ΚΕΘΕΑ Εν δράσει και κρατούμενων στις Δικαστικές Φυλακές Κορυδαλλού με τίτλο “ΚΕΘΕΑ εν δράση, κοινότητες στη φυλακή, παράθυρο στην κοινωνία”. Πώς σας προέκυψε η ιδέα να συμμετέχετε στο Φεστιβάλ Αθηνών και μάλιστα, με τη συγκεκριμένη, ιδιαίτερη έκθεση;

Μανώλης Χάρος: Η ιδέα συμμετοχής στο Φεστιβάλ, μάλλον δημοσιοποίησης με τον καλύτερο και εντονότερο τρόπο αυτής της δουλειάς, ήρθε απ την στιγμή που δουλεύοντας μέσα στην κοινότητα της φυλακής, άρχισε να μορφοποιείται κάπως το υλικό στο σύνολό του, και κατάλαβα πως πρόκειται για κάτι ιδιαίτερο μοναδικό και ασυνήθιστο.Πρώτα λοιπόν ήταν η έκθεση στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, που έγινε στην αρχή του χρόνου με μεγάλη επιτυχία, και μετά το Φεστιβάλ Αθηνών.

Αλλά υπήρχε απ την αρχή, η σύμφωνη γνώμη σπουδαίων ανθρώπων των εικαστικών, που είδαν αυτό που είδα κι εγώ, (να αναφέρω ιδιαίτερα τον Ντ.Ζαχαρόπουλο, που έγραψε κι αυτό το κείμενο για την έκθεση,και ήταν συν-επιμελητής στην Θεσσαλονίκη), και πολλών άλλων που μοιράστηκαν τα «ευρήματα» μαζί μου και έδειξαν τον ίδιο ενθουσιασμό. Στα μάτια μου ήταν σαφές πως αν το βλέμμα του θεατή εξαντλείτο στον οίκτο, θα ήταν μια πέρα για πέρα αποτυχημένη ματιά. Γνώριζα πως αυτή θα είναι η μεγαλύτερη δυσκολία, αλλά το κοινό , απεδείχθη εξυπνότερο απ’ ότι φανταζόμουν, έκανα λάθος στους φόβους μου. Γι’ αυτό ήθελα να φανεί η έκθεση σε χώρους που τα μάτια που θα τα έβλεπαν θα ήταν και ικανά να διακρίνουν την αξία των έργων. Σε χώρους που το κοινό θα είναι ευαισθητοποιημένο για το έργο τέχνης, και όχι, κατ ανάγκη, για το κοσμικό-οικονομικό περιτύλιγμά της σύγχρονης εικαστικής life style.

Cul. N.: Έχετε φωτογραφήσει και επεξεργαστεί τα επιτοίχια έργα των καλλιτεχνών-φυλακισμένων. Θα μας δώσετε τη δική σας οπτική για αυτή τη διαφορετική έκθεση;

M.X.: Στο χώρο της φυλακής μπήκα ως εθελοντής, αλλά έδρασα ως εικαστικός καλλιτέχνης. Θέλησα να προκαλέσω την «πράξη» από τα μέλη της Θεραπευτικής Κοινότητας και να ενεργοποιήσω τη δημιουργικότητα και την εικαστική διάθεσή τους, παραμένοντας συνεργάτης και συνομιλητής. Η «χειροτεχνία» ή η εικονογραφία των φυλακών με τα γνωστά θέματα και μοτίβα που είναι συνηθισμένα στις φυλακές, δεν με ενδιέφεραν, αλλά έπρεπε να αποκλειστούν στην πράξη. Ο καθένας δηλαδή θα έπρεπε να ανατρέξει στο θέμα που ήθελε, χωρίς να νοιώσει την ανάγκη να παίξει το «ρόλο» του φυλακισμένου ζωγραφίζοντας. Και αυτό μέσα σε ένα χώρο κατεστραμμένο, ο οποίος, μόνο και μόνο από το γεγονός πως ήμασταν εκεί, υπογράμμιζε την απόλυτη κρίση.

Με άλλα λόγια η έννοια του καλλιτέχνη δεν υπήρχε για κανέναν απο τα μέλη της κοινότητας. Υπήρχε για εμένα μόνο, που μπορούσα να την διακρίνω , υπήρχε το έργο τέχνης που γεννιόταν απο πολλούς μαζί, εξ αιτίας της ομάδας και των συνθηκών. Κάτι σαν το Jam session στη μουσική. Εκεί λοιπόν η δική μου οπτική, που λέτε, επέλεγε ας πούμε, κατεύθυνε, αλλά με έναν ιδιαίτερο τρόπο,την εξέλιξη των έργων. Η φωτογράφηση (το κάδρο) και η εκτύπωση ήταν ας πούμε η ηχογράφηση και η παραγωγή του Jam session για να γίνει δίσκος.

Cul. N.: Πώς σας φάνηκαν τα έργα των ερασιτεχνών καλλιτεχνών τα οποία επιμεληθήκατε, από καθαρά εικαστικής πλευράς; Τι ήταν αυτό που σας κίνησε το ενδιαφέρον σε αυτά;

M.X.: Μα όπως εξήγησα ήδη, στην έκθεση η εικαστική πλευρά μόνο με ενδιαφέρει, γι’ αυτό θέλησα να εκτεθούν παίρνοντας ακέραιη την ευθύνη της έκθεσης. Σ’ αυτή τη φάση

κάθε άλλη σκέψη φιλανθρωπίας ή συμπάθειας είναι τουλάχιστον άκαιρη, για μένα πάντως θα ήταν υποκριτική. Δεν λέω τα καημένα τα πρεζάκια δες που τα καταφέρνουν άμα τα βοηθούν κανονικοί άνθρωποι……….. Ντροπή!!!!!!!

Λέω πως η Τέχνη (Τ κεφαλαίο) φυτρώνει σε περίεργα και μυστήρια σημεία, εκεί,

και όταν, ο άνθρωπος καταθέτει ακέραιη την ψυχή και την ευαισθησία του.

Λέω πως η Τέχνη , είναι μια από τις μεγάλες αποδείξεις πως δεν υπολογίζονται όλα με αριθμούς και μαθηματικούς τύπους.Και η αξία των έργων τέχνης είναι ΚΑΤ ΑΡΧΗΝ άλλη και αλλού απο την τιμή πώλησής τους.Κάτι που στα εικαστικά, τα τελευταία χρόνια το αγνοούμε σε τέτοιο βαθμό, ώστε πλέον αποτελεί κομμάτι αναπόσπαστο του έργου η τιμή του.

Λέω πως η Τέχνη και αφορά αυτό ιδιαίτερα τα εικαστικά, δεν υπάρχουν κατ ανάγκη

με συνοδεία κοσμικών εγκαινίων και γκλαμουράτης χρυσόσκονης, όπως θεωρείται δεδομένο.

Λέω επίσης, και αντιλαμβάνομαι την πρόκληση, πως το «ταλέντο» είναι πάρα πολύ περίεργη ιστορία, και σίγουρα ο μύθος του «διαλεγμένου» καλλιτέχνη παίρνει μεγάλη συζήτηση.

Cul. N.:Πόσο σημαντική είναι η έκφραση μέσω της τέχνης, για άτομα τα οποία είναι έγκλειστα και προσπαθούν να σταθούν στα πόδια τους;

M.X.:Σαφώς πολύ μεγάλη , η έκφραση γενικότερα θα έλεγα, παρόλο που εγώ δεν ξέρω να δώσω τέτοιου είδους «θεραπευτικές» απαντήσεις.

Πάντως στην έκθεση λένε …Υπάρχω, και είμαι άνθρωπος. Αυτό λένε με τα έργα τους.

Και η φωνή φτάνει πολύ δυνατά.

Cul. N.:Τι ήταν αυτό που εσείς αποκομίσατε από την εμπειρία καθοδήγησης αυτής της ομάδας ερασιτεχνών καλλιτεχνών;

M.X.:Πήρα μεγάλες απαντήσεις σε πράγματα που ανέφερα πιο πάνω… Γενικά έμαθα πάρα πολλά. Σ’ αυτή την εποχή της βαθιάς κρίσης στη κοινωνία, είδα να γεννιούνται εικόνες από ανθρώπους που ποτέ δεν είχαν καμιά σχέση με την σύγχρονη τέχνη και μάλλον ούτε και θα έχουν στο μέλλον. Και όμως δημιούργησαν χρησιμοποιώντας γραφές από όλη την ιστορία της τέχνης. Με έναν τρόπο μου επιβεβαίωσαν πως υπάρχει το κοινωνικό υποσυνείδητο.

Cul. N.:Ποιες πρόσθετες δυσκολίες είχε αυτό το εγχείρημα για εσάς;

M.X.:Τίποτα δεν ήταν εύκολο. Ήταν πολύ δύσκολο όλο. Η φυλακή, η καταστροφή, όλα.

Γιατί η φυλακή είναι πολύ δύσκολο πράγμα μόνη της. Αυτοί ήταν άστεγοι μέσα στη φυλακή. Ήταν χειρότερα από χάλια. Υπήρχε όμως η κοινότητα. Η κουλτούρα της κοινότητας του ΚΕΘΕΑ ήταν το σπουδαιότερο βοήθημα. Γι’ αυτήν είμαστε όλοι εκεί, αυτήν κρατούσαμε ζωντανή ,αυτή μας στήριζε.

Cul. N.:Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι να αποδοθούν ρεαλιστικά μέσω του φωτογραφικού φακού, επιτοίχια έργα, τα οποία μάλιστα έχουν “αναλάβει το ρόλο” να εξωραΐσουν τους καμένους τοίχους της Θεραπευτικής Κοινότητας ΚΕΘΕΑ ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ, από όπου προέκυψαν τα έργα;

M.X.: Δεν υπήρχε κανένας τέτοιος ρόλος ή πρόθεση.

Αυτά τα έργα γίναν πάνω στα καμένα χωρίς κανένα τέτοιο ή άλλο λόγο.

Δεν υπήρξε κανένα διακοσμητικό project.

Είναι εικόνες που τις «είδαν» και τις «ανέσυραν» από τους καμένους τοίχους.

Δεν έγιναν για να διακοσμηθεί ο χώρος, και έτσι να γίνει φιλικότερος.

Οι εικόνες αυτές θα χαθούν , και μακάρι, όταν φταχτεί ξανά ο χώρος.

Έγιναν όπως ο άλλος μερακλώνει κι αρχίζει το τραγούδι. Εγώ τις έκλεψα με την μηχανή μου και τις κράτησα, και μόνο στη μνήμη της μηχανής μου θα υπάρχουν πια.

Γι αυτό είναι σπουδαία η έκθεση, υπάρχουν επειδή τις βλέπουν οι άνθρωποι απέξω.

Είναι το μέσο για να δούμε εμείς μέσα (και όχι μόνο μέσα στον Κορυδαλλό) και εκείνοι έξω. Και κανείς από εμάς που εμπλεκόμαστε δε λέει μακάρι να κρατηθούν οι πραγματικές εικόνες στον τοίχο, ή να πηγαίνει κόσμος να τις βλέπει.

Όχι είναι στη φυλακή, μακάρι να γίνουν παρελθόν σαν γεγονός, και να μείνουν μόνο σαν έργο τέχνης στα βλέμματα και τις μνήμες των φιλότεχνων, και περηφάνια για αυτούς που τις έφτιαξαν.

Cul. N.:Πόσο σημαντική είναι κατά τη γνώμη σας, η συμμετοχή και προβολή της συγκεκριμένης έκθεσης, σε ένα ιδιαίτερα σημαντικό καλλιτεχνικό γεγονός, όπως το Φεστιβάλ Αθηνών;

M.X.:Νομίζω πως είναι πολύ σπουδαία. Ίσως παραπάνω από όσο μπορεί να καταλάβει αμέσως το «φιλότεχνο» κοινό. Το να υπάρχει αυτή η έκθεση στην μία μεριά της αυλής, και οι καλλιτέχνες, με την «Καρδιά του σκότους» απέναντι, εμένα μου έκανε έναν συνειρμό που λέει πολλά. Λέω και ξαναλέω παραπάνω, για το πως φτάσαμε να αντιλαμβανόμαστε την Σύγχρονη Τέχνη στα εικαστικά. Δυστυχώς, και μιλάω γενικά,

στα εικαστικά είμαστε ακόμα στην αντίστοιχη εποχή των μπουζουξίδικων με τις Αρένες τους προβολείς και τα βουνά γαρίφαλα. Και όχι μόνο εμείς, και αλλού υπάρχει αυτή η ψευδαίσθηση.Η τέχνη όμως δεν γεννιέται μόνο στις μεγάλες γκαλερί.Ούτε χρειάζεται την ευλογία του οποιουδήποτε πάπα. Υπάρχει τόσο φυσικά σαν την αναπνοή.

Cul. N.:Θεωρείτε πως η κρίση που βιώνουμε καθημερινά στη ζωή μας, έχει επηρεάσει και την καλλιτεχνική δημιουργία; Γιατί;

M.X.:Να μου επιτρέψετε να απαντήσω με την τελευταία φράση του έργου του Joseph Konrad «Η καρδιά του σκότους» μια και το αναφέραμε ξανά.

«Η εκβολή ήταν φραγμένη από πυκνά μαύρα σύννεφα και το νερό στον ήρεμο δίαυλο που οδηγούσε στα πέρατα της γης, καθώς κυλούσε γκρίζο και μουντό κάτω από ένα βαρύ, καταχνιασμένο ουρανό, έμοιαζε σαν να οδηγεί στην καρδιά ενός απέραντου σκότους.»

Πόσες κρίσεις τότε που έγραφε το έργο…Αποικιοκρατία, ρατσισμός, ιμπεριαλισμός στην Αφρική που διαφαινόταν στον ορίζοντα….και τι σπουδαίο έργο….

Νομίζω πως οι κρίσεις, πάντα είναι περίοδοι που η τέχνη γεννά, ακριβώς γιατί είναι φυσικό γεγονός όπως ξαναείπα, σαν την ανάσα.

Cul. N.:Η έκθεση που επιμελείστε, δείχνει κοινωνική ευαισθησία από τη μεριά σας. Θεωρείτε πως αυτή πρέπει να είναι η στάση του καλλιτέχνη, ή αποτελεί καθαρά προσωπική σας επιλογή;

M.X.:Δεν μπορώ να πω πρέπει για κανέναν.

Νομίζω όμως πως οι καλλιτέχνες εξ’ ορισμού είναι πολύ πιο ευαίσθητοι.

Μέχρι βλακείας.Μόνο να δει κανείς πόσα έργα είναι σε δημοπρασίες για διάφορους σκοπούς, σε μια εποχή που η αγορά της τέχνης φυτοζωεί,και αμέσως αντιλαμβάνεται πολλά. Πολλές φορές μου φαίνεται πως περισσεύει η ευαισθησία σε βάρος άλλων αρετών, αλλά δεν πειράζει. Ετσι κι αλλιώς όλη η κοινωνία ευαισθητοποιείται στα δύσκολα. Σημασία έχει να υπάρχει μαζί και κριτική ικανότητα (μας την οξύνει η τέχνη), και ανοιχτά μάτια.

Cul. N.:Στην ταινία των αδελφών Ταβιάνι “Ο Καίσαρας πρέπει να πεθάνει”, που έχει αντίστοιχη θεματική, αφού έχει γυριστεί σε φυλακή υψίστης ασφαλείας στην Ιταλία, με κρατούμενους να υποδύονται τους ρόλους της ταινίας, εμφανίζεται η ακόλουθη φράση: “Η τέχνη είναι η καλύτερη έκφραση της ελευθερίας. Κάποιες φορές, είναι και η μοναδική”. Ποια είναι η δική σας γνώμη;

M.X.: Είναι το ευαγγέλιο της ζωής μου. Είναι ο,τι έχω πει πάντα σε παιδιά που θέλουν να ασχοληθούν με την τέχνη.Το μόνο που έχει να τους προσφέρει,ίσως,αυτός ο δρόμος, είναι η ελευθερία. Όσο για το «κάποιες φορές» εγώ είμαι πιο απόλυτος, ΕΙΝΑΙ η μοναδική. Κι αυτό γιατί δεν εμπλέκει εξουσία.Μπορώ όμως να προτείνω ένθερμα και το «κάθε έκφραση ελευθερίας αποτελεί ένα αυτούσιο έργο τέχνης» που νομίζω πως είναι το συμπέρασμα της έκθεσης.