Ο κόσμος του Χέφγκεν, του πρωταγωνιστή αυτού του συγκλονιστικού μυθιστορήματος, είναι συνυφασμένος με ένα επικίνδυνο μονοπάτι που αποφασίζει να διανύσει χωρίς όμως να γνωρίζει που πραγματικά βαδίζει γεμάτος από φόβο και εσωτερικά διλήμματα. Το Μεφίστο είναι ένα σκοτεινό και ομιχλώδες μυθιστόρημα, είναι μία ολοκληρωτική εσωτερική ματιά στον ψυχισμό ενός ανθρώπου που καλείται να επιβιώσει μέσα στο Τρίτο Ράιχ, όχι όμως δίχως συνέπειες. Είναι η δραματική πραγματικότητα ενός κόσμου αποκλεισμένου από τις έννοιες ελευθερία και ανεξαρτησία σκέψης, ενός κόσμου θύματος μιας συμμορία ανθρώπων που εξευτελίζουν, εκμεταλλεύονται και χειραγωγούν την ανθρώπινη υπόσταση.
Το δράμα που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη είναι μία παράσταση κωμικοτραγική με χαρακτηριστικά τέρατος, ένας θίασος στον οποίο δεν παίρνουν μέρος μόνο οι ηθοποιοί όπως ο Χέφγκεν αλλά κυρίως οι ίδιοι οι οργανωτές που κινούν τα νήματα του όλου θεάματος, δηλαδή η χιτλερική προπαγάνδα. Πίσω από τη μάσκα κρύβεται ένας άνθρωπος που χωρίς να το κατανοεί υπηρετεί τον σκοπό μιας ολόκληρης κυβέρνησης – αν μπορεί κανείς να την ονομάσει κυβέρνηση γιατί δεν είναι δημοκρατική ως προς την λειτουργία της – και υποσκάπτει την ίδια του την ελευθερία.
Ακροβατώντας πάνω σε ένα μετέωρο σχοινί
Πρόκειται για ένα έργο που περιγράφει τη δίνη ενός ανθρώπου μέσα στον ορυμαγδό των εξελίξεων και των γεγονότων, έναν άνθρωπο υποχείριο και έναν άνθρωπο ευάλωτο αλλά και εύθραυστο που παρουσιάζεται ως αδύναμη μάζα πηλού στα χέρια του πλάστη. Αυτός ο πλάστης είναι το ίδιο το σύστημα εξουσίας που εισβάλλει στην κοινωνία και τον κόσμο μέσω του θεάτρου. Είναι σκοτεινό το σχέδιο, είναι ύπουλες οι ενέργειες, είναι διαβολικές οι συγκυρίες, όλα είναι στρατηγικά διαμορφωμένα και κανείς δεν τους αντιστέκεται. Χύνουν το γλυκό μέλι και οι άνθρωποι σπεύδουν να το γευτούν, αυτή είναι η πολιτική τους. Αυτοί οι άνθρωποι, όπως ο Γκαίρινγκ που παίζουν με τον πρωταγωνιστή/μαριονέτα Χέντρικ Χέφγκεν είναι άκρως επικίνδυνοι, θυσιάζουν στον βωμό της εξουσίας τα πάντα για να επικρατήσουν και να εδραιωθούν.
Ο Κλάους Μαν είναι ένας μοναδικός συγγραφέας που δυστυχώς φεύγει τόσο νωρίς από τη ζωή έχοντας γοητευτεί και μαγευτεί από τον ιδέα του θανάτου που τον γυρόφερνε. Γράφει αυτό το βιβλίο εν μέσω συνταρακτικών συμβάντων με το Τρίτο Ράιχ να απειλεί όλο και περισσότερο τις ελευθερίες και την αξιοπρέπεια των ανθρώπων. Τα παρασκήνια και οι υπόγειες στοές του επικίνδυνου και ολέθριου για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και συνείδηση ναζιστικού καθεστώτος είναι το κύριο θέμα του χρησιμοποιώντας για επένδυση το πρόσωπο ενός ηθοποιού σαν να θέλει να μας μεταδώσει το μήνυμα πως όλο αυτό το σκηνικό που παίζεται εντός και εκτός θεατρικής αίθουσας είναι μία κακογουστιά, ένα θλιβερό και απωθητικό θέαμα που δυστυχώς όμως δεν τελειώνει. Και αν η παράσταση του Χέφγκεν που υποδύεται τον Μεφίστο είναι μόνο για λίγο έξω η χιτλερική παρωδία μόλις ξεκίνησε και θα παίζεται για πολύ.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Ο Michel Tournier, ο συγγραφέας του εμβληματικού βιβλίου Παρασκευάς ή η πρωτόγονη ζωή στο εξαιρετικά διαφωτιστικό επίμετρο γράφει: “Πολύ περισσότερο από μια σελίδα ιστορίας (το δράμα των Γερμανών διανοούμενων απέναντι στη δικτατορία των ναζί), αυτό το βιβλίο είναι το αριστοτεχνικό πορτραίτο ενός ηθοποιού”. Ο Χέφγκεν είναι ένα πρόσωπο του καιρού του, είναι η προσωποποίηση μιας αφελούς φιλοδοξίας, ένα πρόβατο που σαγηνεύεται από τον κακό λύκο για να θυμηθούμε και τα παραμύθια. Γιατί στην πραγματικότητα, όλη του η σταδιοδρομία και η ανέλιξή του είναι ένας γυάλινος κόσμος, ένα σαθρό οικοδόμημα που φέρει το ψέμα και την απάτη σε όλες του τις εκφάνσεις. Δεν του δίνεται τυχαία η διεύθυνση του Εθνικού θεάτρου, δεν τον καλούν τυχαία στο Βερολίνο, το πέπλο της προδοσίας τον ακουμπά ολοκληρωτικά απλά εκείνος αδιαφορεί προς το παρόν για τις συνέπειες και κάθεται περήφανος πάνω στις δάφνες του.
Ένα μέλλον αβέβαιο ξεδιπλώνεται
Ο ίδιος βρίσκεται συνεχώς σε απόλυτη σύγχυση για τις πράξεις του αλλά δεν οπισθοχωρεί και ας αισθάνεται το βάρος των επιλογών του. Για αυτό άλλωστε και αναρωτιέται μέσα του σαν τον διάβολο που παλεύει με το καλό: “Πώς θα την άντεχε αυτή τη βραδιά; Πώς θα κατάφερνε να περάσει αυτή την ώρα της υπέρτατης αδυναμίας, της αγωνίας, και μιας λαχτάρας που πέφτει στο κενό και θυμίζει τόσο πολύ απελπισία; Ο Χέντρικ ένιωσε πώς δεν θα άντεχε ούτε λεπτό παραπάνω τόση μοναξιά”. Πώς θα αντιμετωπίσει πλέον το παρόν του υπό τις παρούσες συνθήκες, ποιο το μέλλον του ως ηθοποιού, ποια η ταυτότητά του από εδώ και εις το εξής, τι αφήνει άραγε πίσω του έπειτα από όλα αυτά;
Η ζωή όμως και οι επιλογές έχουν πάντα το τίμημά τους και αυτός καλείται να το πληρώσει ή να μην περάσει από το ταμείο της συνείδησης και να μείνει άγνωστος αλλά ακέραιος. Αγνοεί ή μάλλον προτιμά να αγνοεί τον κίνδυνο των πράξεών του σαν να επιτελεί εκούσια αυτοχειρία στο ίδιο του το πρόσωπο παρασέρνοντας όμως και στον θάνατο συντρόφους και προδίδοντας ανθρώπους γύρω του. Κλίνω σαφώς προς το δεύτερο γιατί ο ίδιος στο τέλος του βιβλίου θα αναφωνήσει με σπαρακτικό τρόπο: “Τους έχω χάσει όλους. Την Μπάρμπαρα, τον καλό μου άγγελο ͘ και την Πριγκίπισσα Τεμπάμπ, τη σκοτεινή πηγή της δύναμής μου ͘ και την κυρία Φον Χέρτσφελντ, την πιστή μου φίλη, ακόμα και τη μικρή Ανγκέλικα – τις έχασα όλες”. Είναι πολύ αργά για δάκρυα και όμως πλέον η αυτογνωσία έχει φτάσει στα αυτιά του και ο ίδιος βιώνει τα όρια των συνειδησιακών αντοχών του, είναι αντιμέτωπος με τις σκιές και τα φαντάσματα του ίδιου τού του εαυτού και παλεύει να αποδράσει.
Είναι ένα βιβλίο κόλαφος για τα όσα διαδραματίστηκαν την εποχή εκείνη από ένα καθεστώς σκοτεινό και ανέγγιχτο από οποιαδήποτε άλλη φωνή λογικής. Αδιαμφισβήτητα πρόκειται για ένα μεγαλειώδες σύγγραμμα με πολιτική ταυτότητα, μία κατάθεση ψυχής από μέρους του Κλάους Μαν και ένα καυστικό κείμενο για τα δρώμενα της εποχής του. Είναι δίχως άλλο ένα βιβλίο που παραμένει σημερινό, ζωντανό και σπαρταριστό αν και έχουν περάσει τόσες δεκαετίες. Σήμερα όσο ποτέ, τα διάφορα φερέφωνα εθνικολαϊκισμού και οι ακραίες φωνές αναδύονται και πάλι με δυναμισμό και καιροφυλακτούν να μας οδηγήσουν σε ένα αποκρουστικό παρελθόν που θέλουμε να ξεχάσουμε μια για πάντα. Το βιβλίο αυτό έρχεται στα χέρια μας σπαρταριστό χάρη στην υπέροχα δουλεμένη μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου.
Αποσπάσματα του βιβλίου
Το θέατρο με έχει ανάγκη, και όλα τα καθεστώτα έχουν ανάγκη το θέατρο! Κανένα καθεστώς δεν μπορεί χωρίς εμένα.
Μα τι θέλουν πια από μένα, αναφώνησε. Γιατί δεν με αφήνουν σε ησυχία; Γιατί με κατατρέχουν έτσι; Ένας συνηθισμένος ηθοποιός είμαι, και τίποτε άλλο!
