Μια Γέφυρα μουσικής πάνω από τη Συγγρού: Αναζητώντας τον Ιάννη Ξενάκη

Από τους φοιτητές του Παντείου Αντώνη Κοντοζανή και Πέννυ Κωστάκη

Για έβδομη συνεχόμενη χρονιά «Μια Γέφυρα μουσικής πάνω από τη Συγγρού» θα ενώσει την Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και το Πάντειο Πανεπιστήμιο. Έπειτα από την διαδικτυακή διεξαγωγή της προηγούμενης διοργάνωσης, η «Γέφυρα Μουσικής» επιστρέφει φέτος δια ζώσης στις 3 και 4 Μαρτίου. Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση ανανεώνει την συνεργασία της με τους φοιτητές και φοιτήτριες της κατεύθυνσης «Πολιτισμός και πολιτιστική διαχείριση» του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου. Φέτος, η διοργάνωση είναι αφιερωμένη στο έργο του Ιάννη Ξενάκη, καθώς συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την γέννηση του. Η διοργάνωση συντονίζεται από την πιανίστρια και μουσικολόγο Λορέντα Ράμου και την αναπληρώτρια καθηγήτρια μουσειολογίας Ανδρομάχη Γκαζή, σε συνεργασία με το σύνολο της ομάδας της Στέγης και τους μουσικούς του προγράμματος. Στα πλαίσια της διοργάνωσης και επικοινωνίας των συναυλιών συναντηθήκαμε με την Φανή Κοσώνα και τον Ανδρέα Ρολάνδο Θεοδώρου από το Aeris Trio.

O Ανδρέας – Ρολάνδος Θεοδώρου, ο τρομπονίστας από το Aeris Trio ασχολείται με την μουσική από τα επτά του χρόνια και είναι για δεκαοκτώ συνεχόμενα χρόνια κορυφαίος στην Κρατική Ορχήστρα Αθηνών. Ο ίδιος, σε σύντομες αποσπάσματα που έπαιξε κατά την διάρκεια της συνάντησης μας, έκανε αντιληπτές τις δυνατότητες του τρομπονιού και τις δεξιοτεχνικές, προσωπικές ικανότητες του.

Στην πορεία της συνάντησης ακούσαμε από εκτέλεση του ίδιου το «Keren» του Ξενάκη. Keren στα εβραϊκά σημαίνει κέρας, κόρνο. Είναι το μοναδικό μουσικό έργο για σόλο πνευστό όργανο, το τρομπόνι, που συνέθεσε ο Ιάννης Ξενάκης. Προέκυψε σε όλους τους παρευρισκόμενους η ίδια απορία, πώς είναι δυνατόν να εκτελεί ένα τόσο δύσκολο κομμάτι με τέτοια χαρακτηριστική παραστατικότητα και θεατρικότητα; Ο ίδιος απάντησε εύθυμα: «Είμαι από Κέρκυρα. Ένα νησί έχει είκοσι τέσσερις φιλαρμονικές, οπότε είναι η ζωή μας. Θέλει πολύ διάβασμα, πολλή ανάλυση, όχι παρτιτούρας, φαντασίας. Θέλει φαντασία πολλή, θέλει να δεις πέρα από την παρτιτούρα, πέρα από τις νότες, πέρα από ό,τι είναι γραμμένο. Εγώ εδώ φαντάζομαι αστέρια, αστερισμούς. Το συναίσθημα παίζει κυρίαρχο ρόλο. Το να κάνεις αυτό που είναι γραμμένο σε χαρτί, το κάνει καλά ο υπολογιστής. Έχουμε ψυχή, έχουμε καρδιά, έχουμε εγκέφαλο. Μπορούμε να τα βάλουμε να λειτουργήσουν και να κάνουμε πράγματα παραπάνω. Οπότε, συναίσθημα και φαντασία βγάζουν αυτό το αποτέλεσμα. Α ναι! Αφού προσπεράσουμε το άγχος».

Η σχέση του με τον Ιάννη Ξενάκη ξεκίνησε στα δεκαοκτώ του χρόνια. Η πρώτη του συνάντηση με το έργο του ήταν μάλλον ταραχώδης: «Όταν το άκουσα πρώτη φορά στην ζωή μου ήμουν δεκαοκτώ χρονών και είπα «τι είναι αυτό το πράγμα»; Πώς παίζεται αυτό; Πρώτη φορά που ξεκίνησα να το κοιτάζω μετά από χρόνια είπα έχουμε μουσική εδώ, δεν είναι αυτό που φαίνεται». Όπως ο ίδιος ισχυρίζεται πως «αν καθίσεις και ασχοληθείς συγκεκριμένα με την παρτιτούρα, όχι μόνο δομικά, αλλά πώς είναι στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια μελωδία, η οποία μετά εξελίσσεται με διάφορους τρόπους και διάφορα εφέ στο όργανο».

Η «μουσική» γνωριμία, και αργότερα συνεργασία, της Φανής Κοσώνα και του Ανδρέα – Ρολάνδου Θεοδώρου από το Aeris Trio, ξεκίνησε πριν από 20 χρόνια στα γενέθλια της πρώτης, όταν ο Ανδρέας ερμήνευσε για πρώτη φορά ένα κομμάτι που είχε συνθέσει η ίδια για τρομπόνι, με τη μικρή βοήθεια ενός πλαστικού ποτηριού. Μάλιστα, το έκανε με τόση ευκολία, που η συνθέτρια σκέφτηκε «πρέπει να το ξαναγράψω, δεν είναι αρκετά ενδιαφέρον, δεν έχει αρκετές προκλήσεις. Άμα το παίζει ο άλλος στο πόδι για πλάκα με ποτήρια πλαστικά, κάτι λάθος έχω κάνει μάλλον». Όπως τόνισαν άλλωστε και οι ίδιοι, είναι ένα δίδυμο που τους αρέσουν οι μουσικές προκλήσεις.

Η Φανή Κοσώνα, ούσα συνθέτρια αλλά και πτυχιούχος μαθηματικός, εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το “Linaia-Agon” του Ιάννη Ξενάκη, που θα παιχτεί επίσης στη συναυλία, με βάση τη θεωρία των παιγνίων. Το διάσημο αυτό έργο του Ξενάκη βασίζεται στο μύθο του Λίνου και του Απόλλωνα, στην προσπάθεια δηλαδή του Λίνου να νικήσει τον Απόλλωνα σε διαγωνισμό, η οποία κατέληξε όμως στο θάνατό του. Ο Ξενάκης αποφασίζει να δώσει μια δεύτερη ευκαιρία στον Λίνο, ο οποίος εκπροσωπείται από το τρομπόνι, δηλαδή τον Ανδρέα – Ρολάνδο Θεοδώρου. Βέβαια, όπως ανέφερε και η ίδια η συνθέτρια, ο Απόλλωνας έχει ξανά ένα σαφές προβάδισμα, αφού εκπροσωπείται από δύο όργανα, το κόρνο και την τούμπα. Παρ’ όλα αυτά, ο δημιουργός μένει ουδέτερος απέναντι και στους δύο ήρωες και η θέση του είναι περισσότερο πραγματιστική.

Το κομμάτι-διαγωνισμός διαρκεί περίπου 15 έως 16 λεπτά, κατά τη διάρκεια των οποίων τρεις καλλιτέχνες έχουν ως κύριο στόχο τους να φτάσουν στην τερματική γραμμή και να επιβιώσουν από τον σκληρό ανταγωνισμό που κυριαρχεί μεταξύ τους. Η Φανή Κοσώνα υποστηρίζει πως πρόκειται για ένα σκληρό παιχνίδι που έχει δημιουργήσει ο Ιάννης Ξενάκης και παραπέμπει «σε αντιλήψεις κοινωνικές ή σε αντιλήψεις του τρόπου που σχετιζόμαστε ή ανταγωνιζόμαστε μέσα από παιχνίδια…». Ο αυτοσχεδιασμός είναι η κυρίαρχη τεχνική με την οποία προσεγγίζουν οι μουσικοί το κομμάτι, γεγονός που το καθιστά ακόμα πιο δύσκολο, καθώς χρειάζεται συνεχή επαγρύπνηση και διαύγεια ώστε να καταφέρουν να παρακολουθούν σωστά τις μελωδικές γραμμές, τόσο τις δικές τους όσο και των αντιπάλων τους.

Η συνθέτρια και μαθηματικός Φανή Κοσώνα ξεκίνησε τις μουσικές σπουδές της σε μικρή ηλικία, με βασικό όργανο το πιάνο. Τα έργα της εστιάζουν στην ιδέα της μαθηματικής μοντελοποίησης, γεγονός που αποτελεί την βάση στην βαθύτερη σχέση της με τον Ιάννη Ξενάκη, πρωτοπόρου στην χρήση των συγκεκριμένων μοντέλων.

Το πάθος της Φανής Κοσώνα για τη μουσική αλλά και τα μαθηματικά φαίνεται από την τάση της να τα συνδέει στα έργα της. Πρόσφατα, ασχολήθηκε αρκετά με την τοπολογία, την οποία η ίδια ορίζει ως μια «γενικευμένη γεωγραφία σε χώρους που δεν είναι διαισθητικά τόσο προφανείς». Αυτή η μαθηματική-γεωμετρική θεωρία αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι στη σύνθεση του καινούργιου της μουσικού έργου “Shadow falls between”, ένα κομμάτι για τρομπέτα, κόρνο και τρομπόνι το οποίο θα παρουσιαστεί σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση στις 3 Μαρτίου. Πηγή έμπνευσης για τη σύνθεση του συγκεκριμένου έργου ήταν και το ποίημα του T.S. Elliot «Κούφιοι Άνθρωποι», στο οποίο υπάρχει η φράση «Μεταξύ θεωρίας και πράξης πέφτει η σκιά».

Πώς χρησιμοποιείται όμως η τοπολογία, μία γεωμετρική θεωρία που αναφέρεται σε χώρους και σχήματα, μέσα σε ένα μουσικό κομμάτι; Όπως εξήγησε και η ίδια η Φανή Κοσώνα, το αντιμετώπισε ως έναν πολυπαραμετρικό χώρο μέσα στον οποίο μπορούν να λάβουν χώρα πολλοί και διάφοροι μετασχηματισμοί και παραλλαγές στις νότες, δημιουργώντας έτσι διάφορα μουσικά μοτίβα. Το αρχικό της υλικό στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι άλλο από κάποιες απλές τενούτες, δηλαδή κάποιες νότες μεγάλης διάρκειας, οι οποίες χρησιμοποιούνται με διαφορετικούς τρόπους μέσα στο κομμάτι, είτε παραλλαγμένες είτε όχι. Ένα ανάλογο παράδειγμα δεν είναι άλλο από την Πέμπτη Συμφωνία του Μπετόβεν όπου εμφανίζονται αντίστοιχες αλλαγές και μοτίβα του ίδιου αρχικού υλικού.

Η Φανή Κοσώνα μας εξήγησε πως η χρήση των μαθηματικών στις συνθέσεις του Ξενάκη δίνει μια αίσθηση οικουμενικότητας. Η οικουμενικότητα, αποτέλεσε κοινό σημείο όλης της συζήτησης αλλά και η φράση «εκ του μηδενός δημιουργία», που ο ίδιος χρησιμοποιούσε. Σε μία ελεύθερη αναζήτηση, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η παραπάνω φράση σημαίνει «χωρίς πολιτισμικές αναφορές, χωρίς δεσμεύσεις από μια συγκεκριμένη χώρα, ένα ιδίωμα, ένα συγκεκριμένο μουσικό ρεύμα, μια μουσική ταυτότητα». Τα μαθηματικά αντιπροσωπεύουν δομικές σχέσεις και είναι μια γλώσσα που θεωρείται ότι είναι έμφυτα ενσωματωμένη στους ανθρώπους. Οπότε, η δυσκολία κατανόησης ενός παραδοσιακού κομματιού μιας άλλης χώρας ερμηνεύεται με αυτήν την δομική προσέγγιση. «Δεν ψάχνεις την μελωδία στον Ξενάκη, ψάχνεις την δομική σχέση που είναι καθολική και οικουμενική» όπως ανέφερε και η ίδια η Φανή Κοσώνα.

Η συνάντησή μας ήταν τόσο ευχάριστη όσο και εποικοδομητική, καθώς μας βοήθησαν να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η μουσική του Ιάννη Ξενάκη και να μας εισαγάγουν στον κόσμο του. Χάρη στον Ανδρέα – Ρολάνδο Θεοδώρου καταφέραμε να γνωρίσουμε τους διαφορετικούς ήχους του τρομπονιού και τις πολλαπλές δυνατότητές του και η Φανή Κοσώνα μας έδειξε τον μοναδικό τρόπο με τον οποίο συνδυάζει τα μαθηματικά στα έργα της, και όχι μόνο. Τους ευχαριστούμε πολύ για τον πολύτιμο χρόνο τους και τις γνώσεις που μας μετέδωσαν.

Ο Ανδρέας – Ρολάνδος Θεοδώρου, ο Χρήστος Σαλβάνος και η Σοφία Σιωρά από το Trio Aeris θα μας ταξιδέψουν στον κόσμο του Ιάννη Ξενάκη στις 4 Μαρτίου 2022 και ώρα 8:30 μ.μ. στην Aίθουσα Eκδηλώσεων του Παντείου Πανεπιστημίου.

Μουσικοί:
Aeris Trio
Σοφία Σιωρά: τρομπέτα
Χρήστος Σαλβάνος: κόρνο
Ανδρέας-Ρολάνδος Θεοδώρου: τρομπόνι

Έργα:
Ιάννης Ξενάκης (1922-2001, Ελλάδα/Γαλλία), “Keren” (1986), για σόλο τρομπόνι
Giacinto Scelsi (1905-1988, Ιταλία), “Quattro pezzi” (1956), για σόλο τρομπέτα
Φανή Κοσώνα (γενν. 1969, Ελλάδα), “Shadow falls between” (2020), για τρομπέτα, κόρνο και τρομπόνι (Πρώτη Παγκόσμια Εκτέλεση)
Ιάννης Ξενάκης, “Linaïa-Agon” (1972), μουσικό παιχνίδι για τρία πνευστά [κόρνο, τρομπόνι και τούμπα]

Διαβάστε επίσης:

Μια Γέφυρα Μουσικής πάνω από τη Συγγρού vol.7: Μουσικό αφιέρωμα στον Ιάννη Ξενάκη