«Μπάιρον. Τελευταίος Σταθμός, Μεσολόγγι», σε σκηνοθεσία Αλέξανδρου Διαμαντή στο Μουσείο Μπενάκη

Η παράσταση «Μπάιρον. Τελευταίος Σταθμός, Μεσολόγγι» δημιουργήθηκε εξ ολοκλήρου στον χώρο αυτό και επιθυμεί να εισηγηθεί μια εντελώς νέα σχέση ανάμεσα στην ιστορική έρευνα και τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία.

Η παράσταση δεν εντάσσεται στα είδη του μουσειακού θεάτρου ή του θεατρικού ντοκιμαντέρ. Επιδιώκει αντίθετα να εστιάσει στο συναίσθημα εκείνο που συχνά νιώθει κανείς μελετώντας την ονειροπόληση, θέτοντας ως κεντρικά ερωτήματα τα εξής: Πού συναντιούνται ο επιστημονικός λόγος και η ποίηση; Πώς σχετίζεται η σπειρωτή εξέλιξη της Ιστορίας με τη μοναδική στιγμή της δημιουργίας; Μπορεί η επιστήμη να κάνει τον άνθρωπο να ονειρεύεται;

Αφορμή για την παράσταση αποτέλεσε η έρευνα της Πανωραίας Μπενάτου, υπεύθυνης της Βιβλιοθήκης του Μουσείου Μπενάκη, σχετικά με τη διοργάνωση της εκατονταετηρίδας από το θάνατο του Μπάιρον το 1924 στην Ελλάδα στον απόηχο της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η θεατρική αφήγηση – ακολουθώντας την επιστημονική έρευνα – εκκινεί από συγκεκριμένα αντικείμενα των συλλογών της Βιβλιοθήκης και ξεδιπλώνεται από την καταγραφή των τελευταίων ημερών του Μπάιρον στο Μεσολόγγι, μέχρι τα κείμενα των εορτασμών της επετείου του θανάτου του και τα τεκμήρια της προσωπικής έρευνας του Αντώνη Μπενάκη για όλα τα παραπάνω το 1930, τη χρονιά που ιδρύθηκε το Μουσείο.

Η παράσταση κινούμενη ανάμεσα σε σημαντικές επετείους, όπως τα διακόσια χρόνια από την Επανάσταση και τα εκατό από τη Μικρασιατική Καταστροφή, δεν επιθυμεί να σταθεί στην ιστορική ερμηνεία των γεγονότων, αλλά να εστιάσει στη σχέση που έχουν αυτά με την ποίηση και την καλλιτεχνική δημιουργία όπως: οι στίχοι του Μπάιρον στο τελευταίο ποίημα που έγραψε για τα τριακοστά έκτα του γενέθλια στο Μεσολόγγι, λίγο καιρό πριν πεθάνει• οι λέξεις του Σπυρίδωνα Τρικούπη στον επικήδειό του για τον Μπάιρον, όπως αυτός δημοσιεύθηκε στα Ελληνικά Χρονικά• οι αναφορές του Κωστή Παλαμά σε άλλους ποιητές στην ομιλία του στο Πανεπιστήμιο για την Εκατονταετηρίδα• οι αναζητήσεις του Αντώνη Μπενάκη για τη συγκρότηση της συλλογής της Βιβλιοθήκης του Μουσείου την εποχή της ίδρυσής του• όλες αυτές οι ματιές είναι βέβαια ιστορικές, αλλά ταυτόχρονα και προσωπικά βλέμματα από το παρελθόν προς το μέλλον.

Σκηνοθετικό Σημείωμα του Αλέξανδρου Διαμαντή

Είναι με ιδιαίτερη χαρά και μ’ ένα αίσθημα ξεχωριστής ανυπομονησίας που γράφω δυο κουβέντες για την παράσταση Μπάιρον, τελευταίος σταθμός: Μεσολόγγι. Τα αισθήματα αυτά έχουν βέβαια να κάνουν με τ’ ότι μου δόθηκε η εξαιρετική ευκαιρία να δουλέψω με μια εκπληκτική ομάδα συνεργατών και μάλιστα σ’ έναν τόσο ιδιαίτερο, αλλά και τόσο αγαπητό σ’ εμένα χώρο, όπως η Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη. Σχετίζονται όμως έντονα και με το γεγονός ότι η παράσταση που πρόκειται να δείτε είναι στην ουσία ένα θεατρικό πείραμα.

Η αρχική σκέψη γι’ αυτήν ήταν προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ενός θεατρικού ντοκιμαντέρ. Με τον όρο αυτό εννοείται –ή τουλάχιστον οι συνεργάτες μου κι εγώ για να συνεννοηθούμε μεταξύ μας, εννοούσαμε– την σκηνική απόδοση ενός μη –θεατρικού κειμένου– στη συγκεκριμένη περίπτωση, μιας επιστημονικής εργασίας. Αν και διατηρούνται κάμποσα στοιχεία από το συγκεκριμένο είδος, τελικά το έργο που δημιουργείται είναι κάτι απολύτως διαφορετικό, κάτι καινούργιο, τ’ οποίο διστάζω να ορίσω ως «μουσειακό» ή ως «ερευνητικό» θέατρο. Διστάζω, επειδή μου φαίνεται πως κι αυτοί οι όροι, όπως και το θεατρικό ντοκιμαντέρ, περιγράφουν άλλα πράγματα.

Θεωρώ πως η παιδευτική αξία του θεάτρου προκύπτει από την ιδιότητά του ως συλλογικής «τελετής» κοινωνικής επιβεβαίωσης και συμμετοχής, και όχι από την ενδεχόμενη χρήση του ως εκπαιδευτικού μηχανισμού. Αν μπορεί όντως μια παράσταση να μας κάνει σοφότερους, θα έλεγα πως αυτό το κατορθώνει μέσω της αξίας της ως μοναδικού κι ανεπανάληπτου γεγονότος στ’ οποίο συμμετέχει κανείς εξίσου είτε ως δημιουργός, είτε ως θεατής.

Ξεκινώντας απ’ αυτή τη θέση, γίνεται εύκολα κατανοητό πως αποτέλεσε μεγάλη πρόκληση για εμένα η σκηνοθεσία ενός ερευνητικού κειμένου και μάλιστα μέσα σ’ έναν προορισμένο για την έρευνα χώρο. Η πρόκληση αυτή υπήρξε καλοδεχούμενη• καλό είναι το θέατρο να καθίσταται διαρκώς προσιτό εκ νέου, επεκτεινόμενο ενίοτε σε συνθήκες και σε τόπους απόλυτα απρόσμενους.

Η παράστασή αυτή έχει από πολλές απόψεις τη δομή μιας έκθεσης. Επιχειρώντας μια αναδρομή -όχι απαραιτήτως γραμμική- στους δύο ορισμένους χρόνους του παρελθόντος που εξετάζει (αρχές του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου ) θέτει μια αφετηρία κι ένα τέρμα: το θάνατο του Βύρωνα μέσα στην Επανάσταση στο Μεσολόγγι το 1824 και τους εορτασμούς στη μνήμη του εκατό χρόνια μετά, στον απόηχο της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ανάμεσά στα δυο αυτά σημεία ξεδιπλώνεται μια μεγάλη περιπέτεια, στην οποία αφηρημένες ιδέες όπως η ελευθερία, η πίστη και η δύναμη παίρνουν νέες και διαφορετικές όψεις, προκαλώντας συμβάντα υψηλού δραματικού ενδιαφέροντος.

Κλείνοντας, θα ήθελα να σημειώσω πως όπως σε μια έκθεση, ο χώρος μαζί με τα εκθέματα συνθέτουν τη γεωγραφία μιας περιήγησης, έτσι και σ’ αυτή την παράσταση, ο χώρος της Βιβλιοθήκης, καθώς και αντικείμενα από τις συλλογές της αποτελούν τα σημεία εκκίνησης για να αναπαρασταθεί αυτή η ιστορία. Πρόκειται για μια συνθήκη που, όσο κι αν μοιάζει δύσκολη, είναι ευνοϊκή, καθώς μας προσφέρει ένα ανθρώπινο, οικείο μέγεθος, έναν οικοδεσπότη σ’ αυτή την περιπέτεια που κατά τ’ άλλα λαμβάνει χώρα ανάμεσα σε μεγάλα συμβάντα της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Αυτός ο οικοδεσπότης φυσικά δεν είναι άλλος από τον άνθρωπο που πρώτος ξεκίνησε αυτή την έρευνα, διαλέγοντας και συλλέγοντας τα μέρη της: ο Αντώνης Μπενάκης.

Συντελεστές

Κείμενο: Πανωραία Μπενάτου
Σκηνοθεσία: Αλέξανδρος Διαμαντής

Ερμηνείες:
(με αλφαβητική σειρά)
Μάνια Παπαδημητρίου
Δανάη Παπουτσή
Όμηρος Πουλάκης

Βοηθός Σκηνοθέτη: Εύα Πουλή
Φωτογραφίες: Σταύρος Χαμπάκης

Σχεδιασμός συνοδευτικής έκδοσης: Βαγγέλης Καρατζάς, Λενιώ Μαργαριτούλη