Μπερνάρντο Μπερτολούτσι: Ο τελευταίος μιας θρυλικής γενιάς δημιουργών

Ίσως υπερβολικά. Σίγουρα, όμως, είναι ένα από τα ονόματα που έρχονται στο μυαλό του κινηματογραφόφιλου, όταν θέλει να αναφερθεί στους μεγάλους Ευρωπαίους σκηνοθέτες. Ίσως γιατί το εύηχο όνομα του και η ανάμνηση των παλαιών αριστουργημάτων του, δημιουργεί αίσθηση, μία καλλιτεχνική ατμόσφαιρα. Γιατί όπως έλεγε και ο ίδιος, «κάθε ταινία έχει τη δική της ατμόσφαιρα, ο θεατής θυμάται πάντα την ατμόσφαιρα».

Ο δημιουργός των αριστουργημάτων “Ο Κονφορμίστας”, “1900”, “Η Στρατηγική της Αράχνης” της πρώτης περιόδου του, αλλά και των ταινιών της δεύτερης περιόδου του, πιο εμπορικές, που προσέγγισε με τον δικό του τρόπο το κυρίαρχο ρεύμα, “Ο Τελευταίος Αυτοκράτορας”, “Τσάι στη Σαχάρα”, είναι από τους τελευταίους της θρυλικής γενιάς Ιταλών σκηνοθετών που έφυγε από κοντά μας, το 2018. Μιας γενιάς που μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μας χάρισε ανεπανάληπτες δημιουργίες, επηρέασε τον παγκόσμιο κινηματογράφο και θα μας θυμίζει πάντα ότι οι τέχνες και ειδικά το σινεμά δεν είναι ούτε τα πολλά χρήματα, ούτε οι σούπερ τεχνολογικές ευκολίες ή ακόμη και οι τεχνικές γνώσεις.

Μια γενιά, μέλος της οποίας και ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι, που μας χάρισε τον νεορεαλισμό, την κωμωδία αλά ιταλικά, το πολιτικό σινεμά ή το ξεχωριστό κινηματογραφικό σύμπαν των Βισκόντι, Φελίνι, Αντονιόνι, Παζολίνι και πολλών άλλων, που μπορούν να γεμίσουν σελίδες με το έργο τους. Και από κοντά ιερά τέρατα της υποκριτικής, εμπνευσμένοι σεναριογράφοι, μάγοι της φωτογραφίας, της καλλιτεχνικής διεύθυνσης και της κινηματογραφικής μουσικής.

Συμπληρώνοντας 80 χρόνια από τη γέννηση του Μπερτολούτσι, θα θυμηθούμε τα πρώτα του βήματα, τις ποιητικές ανησυχίες του, τα λίγο πολύ ξεχασμένα αριστουργήματά του, αλλά και το πωώς προσαρμόστηκε στις νέες απαιτήσεις και πώς μεταμορφώθηκε σε γητευτή της αμερικανικής ακαδημίας κινηματογράφου, χωρίς βεβαίως να πετά τα κύρια χαρακτηριστικά του προσωπικού του έργου, αυτά που τον έκαναν σύμβολο των σινεφίλ.

Ποίηση και Επανάσταση

Ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι γεννήθηκε στις 16 Μαρτίου του 1941, στην Πάρμα, μέσα στην άνεση και την πολυτέλεια της διανόησης, αλλά σε εποχές σκοτεινές και δύσκολες. Γράφει ποίηση από πολύ μικρή ηλικία, ενώ ο πατέρας του Ατίλιο Μπερτολούτσι -ποιητής και κριτικός του κινηματογράφου- τον έκανε να αγαπήσει το σινεμά.

Στα 15 του, ο Μπερτολούτσι δημιούργησε δύο παιδικές ταινίες, ενώ λίγο αργότερα η Ιταλία γνώρισε για πρώτη φορά το συγγραφικό του ταλέντο. Το πρώτο του βιβλίο, η μοναδική δημοσιευμένη ποιητική του συλλογή, με τίτλο “Ψάχνοντας το Μυστήριο”, κέρδισε το λογοτεχνικό βραβείο Premio Viareggio. Σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης Σύγχρονη Λογοτεχνία. Εκεί, γύρω στο 1960 θα γνωριστεί με τον Πιέρ Πάολο Παζολίνι, ενώ δίπλα του ξεκινά ουσιαστικά τη διαδρομή του στο σινεμά ως βοηθός του στην ταινία “Accatone”. Ήταν γύρω στα 20 όταν εγκαταλείπει το Πανεπιστήμιο της Ρώμης για να μελετήσει τον κινηματογράφο.

Λίγο μετά τα 21 του χρόνια, θα κάνει το πρώτο του βήμα στον κινηματογράφο, γυρίζοντας το δράμα μυστηρίου “Βίαιος Θάνατος”, σε σενάριο Παζολίνι, δείχνοντας τα πρώτα ψήγματα του ταλέντου του. Δύο χρόνια μετά, το 1964, θα γυρίσει την πρώτη του δυνατή ταινία, αποδεικνύοντας ότι ωριμάζει πολύ γρήγορα. Πρόκειται για την ταινία “Πριν την Επανάσταση”, με την οποία γνωρίζουμε το δικό του προσωπικό βλέμμα, αφήνει πίσω του την επιρροή του Παζολίνι και του νεορεαλισμού, ενώ ταυτόχρονα θα μιλήσει για τις επερχόμενες αλλαγές και τον Μάη του ‘68.

Η “Στρατηγική της Αράχνης”

Το 1970 θα γυρίσει μία από τις καλύτερες ταινίες του, τη “Στρατηγική της Αράχνης”, που εισάγει τον θεατή σε ένα λαβύρινθο, ακολουθώντας τον ήρωα που προσπαθεί να ανακαλύψει τον ήρωα ή να αποκαλύψει τον προδότη. Ελεύθερη διασκευή μιας νουβέλας του Μπόρχες, με τη βεβαιότητα της επιφάνειας να συντρίβεται από το βαθύ σκάψιμο της ιστορίας. Ένα συγκλονιστικό φιλμ, στο οποίο πρωταγωνιστεί εξαίσια ο Τζούλιο Μπρότζι, ενώ δίπλα του βρίσκεται η θεσπέσια Αλίντα Βάλι. Ένα φιλμ που πρέπει να ανακαλύψουν όσοι αγαπούν τον κινηματογράφο.

Ο Διαχρονικός “Κονφορμίστας”

Την ίδια χρονιά, στην πιο δημιουργική εποχή της ζωής του, ο Μπερτολούτσι θα γυρίσει τον φημισμένο “Κονφορμίστα”, ένα διαχρονικό δράμα, βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Μοράβια, για τον φασισμό, αλλά και τη θλιβερή στάση πολλών συμπατριωτών του, που με ευκολία υποκύπτουν στις πιο ζοφερές ιδεολογίες και καταστάσεις για να ενταχθούν στην σταθερότητα της ασφάλειας, στο μοντέλο της κανονικότητας που κυριαρχεί. Ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν κάνει την ερμηνεία της ζωής του, ενώ ο Βιτόριο Στοράρο στη φωτογραφία κάνει πραγματικά θαύματα.

Το 1972 θα έρθει η ώρα του περίφημου σκανδαλώδους ερωτικού δράματος “Το Τελευταίο Τανγκό στο Παρίσι”, με Μάρλον Μπράντο και Μαρία Σνάιντερ, ενώ το 1976 θα γυρίσει το επικό δράμα “1900”, μία θαυμάσια ταινία 5 ωρών, για την ιστορία μιας χώρας μέσα από τους αγώνες των αγροτών, έχοντας ένα πολυπρόσωπο και πολυεθνικό καστ, από Μπαρτ Λάνκαστερ, Ζεράρ Ντεπαρτιέ και Ρόμπερτ Ντε Νίρο μέχρι Ντομινίκ Σαντά, Ντόναλντ Σάδερλαντ και Αλίντα Βάλι, ενώ και πάλι ο Στοράρο στη φωτογραφική διεύθυνση και τον Ένιο Μορικόνε στη μουσική.

“Ο Τελευταίος Αυτοκράτορας”

Και αφού θα περάσει από μία περίοδο κάμψης, με μία μικρή παρένθεση τη δραματική κωμωδία “Η Τραγωδία Ενός Γελοίου Ανθρώπου”, που θα δώσει την ευκαιρία στον τεράστιο Ούγκο Τονιάτσι να κερδίσει στις Κάννες το βραβείο καλύτερης ερμηνείας, θα έρθει η καταξίωση στο Χόλιγουντ. Μιλάμε για το διάσημο, ακόμη και στους νεότερους, βιογραφικό επικό δράμα “Ο Τελευταίος Αυτοκράτορας” (1987), ενός αρτιότατου φιλμ, που κέρδισε εννέα Όσκαρ (μεταξύ των οποίων καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, φωτογραφίας και καλλιτεχνικής διεύθυνσης), αλλά κάπως στομφώδες και φλύαρο. Κυρίως, όμως, δείχνει ότι ο Μπερτολούτσι απομακρύνεται από τον κινηματογράφο που έκανε εκατομμύρια ανθρώπους να τον λατρέψουν και να δουν τη ζωή αλλιώς.

Το 1990 θα γυρίσει την τελευταία μεγάλη επιτυχία του, το υπαρξιακό δράμα “Τσάι στη Σαχάρα”, στο οποίο μπορούμε να διακρίνουμε την ψυχή του Μπερτολούτσι, πέρα από την δυνατή σκηνοθεσία του και τη γνώριμη καλλιτεχνική αρτιότητα, έχοντας και πάλι εξαίρετους συνεργάτες (φωτογραφία Στοράρο, μουσική Σακαμότο κλπ) και ένα υπέροχο πρωταγωνιστικό ζευγάρι, τον Τζον Μάλκοβιτς και την Ντέμπρα Γουίνγκερ.

Ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι θα πεθάνει πριν περίπου τρία χρόνια στη Ρώμη, στις 26 Νοεμβρίου του 2018, από καρκίνο του πνεύμονα. Θα είναι ο τελευταίος μεγάλος μιας σπουδαίας κινηματογραφικής γενιάς, που έκανε εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο κόσμο να αγαπήσουν το ιταλικό σινεμά.

Χάρης Αναγνωστάκης

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ