Στο βιβλίο αυτό, ο κορυφαίος διανοητής Έριχ Φρομμ, ο συγγραφέας των επίσης βαθυστόχαστων βιβλίων “Η τέχνη της αγάπης” και “Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία“, επιτελεί ένα έργο που όσο περνούν τα χρόνια εκτιμάται όλο και περισσότερο. Και αυτό συμβαίνει γιατί ο άνθρωπος δυστυχώς τείνει προς την ύλη και λιγότερο προς το πνεύμα, αρέσκεται στο να έχει και λιγότερο στο να είναι, είναι βέβαιο πως η τεχνολογία και τα επιτεύγματά της έχουν καταστήσει την διαπίστωση αυτή κρίσιμο σημείο των καιρών. Γραμμένο το 1976, το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα είδους τελευταίου καλέσματος για την ανθρωπότητα που βεβαίως εκ του αποτελέσματος δεν εισακούστηκε καθώς έχουν περάσει 40 χρόνια από τότε και τίποτα δεν έχει αλλάξει αλλά έχει επιδεινωθεί. Παραμένει όμως και μία επείγουσα κλήση για μεταστροφή στις συνήθειες και την πεποίθηση πως ο πλουτισμός και η απόκτηση αγαθών προσφέρει ευδαιμονία και ευτυχία, το οποίο βεβαίως είναι ενάντια σε κάθε λογική. Ο Φρομμ επικαλείται κάθε δυνατή πηγή, την οποία σαφώς και έχει μελετήσει εις βάθος για να αποδείξει την επιτακτική ανάγκη του καλέσματός του. Και δεν είναι υπερβολή πως με κάποιον τρόπο αλλά σε ένα διαφορετικό πλαίσιο συνομιλεί με το βιβλίο του Βίλχελμ Ράιχ “Άκου ανθρωπάκο”. Ο Φρομμ εμφανίζεται λιγότερο επιθετικός αλλά είναι ξεκάθαρος στα μηνύματα που εκπέμπει και σε αντίθεση με τον Ράιχ, ο οποίος υποδύεται ανοιχτά και δίκαια τον ρόλο του κατήγορου, ο Φρομμ προσπαθεί να είναι πιο μειλίχιος και να νουθετήσει με πολλαπλά επιχειρήματα και μέσω του λόγου φιλοσόφων όπως ο Σπινόζα, ο Αριστοτέλης, ο Θωμάς Ακινάτης.
Μια κοινωνία σε μόνιμη κρίση
Ο Φρόμμ αναπτύσσει τις θεωρίες του με βάση έναν βασικό διαχωρισμό: να έχεις ή να είσαι, ένα ερώτημα που απαντά με σαφήνεια και χωρίς περιστολές. Εκεί έγκειται όλη του η κοσμοθεωρία και πραγματεύεται το δίλημμα αναλύοντας πολλές εκφάνσεις της ζωής, οι οποίες επηρεάζονται ανοιχτά από τις δύο αυτές αντίθετες καταστάσεις. Για αυτό τον λόγο χρησιμοποιεί μεταξύ άλλων τα λεγόμενα του Μάιστερ Έκχαρτ, ενός λόγιου του 14ου αιώνα, ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστικά: “Οι άνθρωποι θα έπρεπε να σκέφτονται λιγότερο το τι πρέπει να κάνουν και περισσότερο το τι πραγματικά είναι… Γι’ αυτό, λοιπόν, φροντίστε να δώσετε έμφαση στο να είστε καλοί και όχι στο πόσο καλές πράξεις θα κάνετε. Δώστε έμφαση κυρίως στα θεμέλια επάνω στα οποία στέκει το έργο σας”. Ο κύριος μοχλός της ζωής μας θα πρέπει να είναι το “είναι” μας γιατί αυτό μας καθοδηγεί σε λογικές δράσεις και δεν καταντούμε εξαρτημένοι από αποκτήματα που ικανοποιούν τις ευκαιριακές μας ανάγκες, δηλαδή την απειλή του “να έχεις”. Και βέβαια ο ίδιος υποστηρίζει σθεναρά την θεωρία και την φιλοσοφία του γύρω από την υπέρτατη ευτυχία του “να είσαι” και όχι “να έχεις”. Γιατί “να έχεις” σημαίνει να αποκτάς όλο και περισσότερο, να καλύπτεις συνεχώς τη ματαιοδοξία σου με υλικά αγαθά γιατί δεν έχεις τη δυνατότητα να υπερκεράσεις το κενό μέσα σου ως άνθρωπος. Αυτά τα αγαθά, τα οποία δεν έχουν κανένα αντίκρισμα και τα οποία προκαλούν φόβο γιατί ουσιαστικά καταδυναστεύουν τη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, είναι δημιουργήματα της βιομηχανικής επανάστασης και της ολοένα αυξανόμενης τεχνολογικής ευημερίας, αν μπορεί να ονομάσει κάποιος αυτή την υποδούλωση στην ύλη ως ευημερία. Ο άνθρωπος είναι αιχμάλωτος των επιθυμιών του και φυλακίζει όλο και περισσότερο την ανθρώπινη πλευρά του.
Ο άνθρωπος σωτήρας του εαυτού του
“Οι κρίσεις μας είναι ακραία βεβιασμένες καθώς ζούμε σε μια κοινωνία η οποία στηρίζεται στην ατομική κτήση, στο κέρδος και στην ισχύ ως στυλοβάτες της ύπαρξής της. Το να αποκτάς, να κατέχεις και να βγάζεις κέρδος είναι πια τα ιερά και αναφαίρετα δικαιώματα του ατόμου στη βιομηχανική κοινωνία”. Ο άνθρωπος από τη στιγμή που αποφασίζει να καταναλώνει όλο και περισσότερο αψηφά τους κινδύνους του εγωκεντρισμού του και της τάσης που έχει να ξεχνά την πραγματική του φύση που δεν είναι άλλη από την προσήλωσή του στην πραγματική ζωή, στη φύση και στη χαρά που αυτή επιφυλάσσει με την απλότητά της και σαφώς στις ανθρώπινες σχέσεις. Με το “να έχεις” ο άνθρωπος αποξενώνεται από τη χαρά της ζωής και της ύπαρξης και απομακρύνεται από την ουσιαστική του δράση και αφοσίωση στο “να είσαι”. Το “να είσαι” σημαίνει να απολαμβάνεις με μέτρο τα αγαθά, να ορίζεις εσύ την τύχη σου και να μην γίνεσαι έρμαιο ενός καπιταλιστικού συστήματος που σε καθιστά θύμα του εαυτού σου και εσώκλειστο στον άπληστο κόσμο της ενδελεχούς επιθυμίας. Ο Φρομμ αναφέρεται εκτενώς σε διάφορα ζητήματα που αφορούν την ανθρώπινη ζωή και δεν θα μπορούσε να λείψει από την ανάλυσή του ο θάνατος. “Ο φόβος, επομένως, δεν είναι πως θα πεθάνω αλλά πως θα χάσω όλα όσα έχω: είναι ο φόβος πως θα χάσω το σώμα μου, τα υλικά αγαθά μου, το εγώ μου και την ταυτότητά μου ͘ είναι ο φόβος πως θα αντικρίσω την άβυσσο της μη ταυτότητας, ο φόβος του να χαθώ”. Να που καταλήγει λοιπόν ο άνθρωπος όταν έχει στο νου του μόνο την έννοια της ιδιοκτησίας και δεν μπορεί να τιθασεύσει τις καταναλωτικές ορέξεις του με την ευρεία έννοια.
Ο Σπινόζα έλεγε πως “ο σοφός σκέφτεται τη ζωή, όχι τον θάνατο”. Και ο Φρομμ με όχημα τους φιλοσόφους που έχουν επηρεάσει τη σκέψη του και την φιλοσοφία του ξεδιπλώνει εδώ όλες τους τις ανησυχίες και τις αγωνίες σε μια εποχή που τίποτα δεν συγκρίνεται με τη σημερινή όπου το πρόβλημα έχει υπερδιογκωθεί μιας και η καπιταλιστική μηχανή έχει αφουγκραστεί τις αδυναμίες του ανθρώπου και τον πυροβολεί ασύστολα με κάθε πιθανό τρόπο καθιστώντας τον σκλάβο των επιθυμιών του. Ο Φρομμ είναι αναγκαίος και απαραίτητος στον καθένα ξεχωριστά και αν και έχουν περάσει 42 χρόνια από την πρώτη έκδοση του βιβλίου παραμένει ένας φάρος ελπίδας, λογικής και σωφροσύνης μέσα στον ορυμαγδό του κέρδους και της απληστίας. Ο Φρομμ ονειρεύεται μια άλλη κοινωνία απαλλαγμένη από τέτοιου είδους βαρίδια και το περιγράφει εκτενώς: “Η πραγμάτωση της νέας κοινωνίας και του νέου Ανθρώπου είναι δυνατή μόνο αν τα παλιά κίνητρα του κέρδους, της εξουσίας και του ακαδημαϊσμού αντικατασταθούν από καινούρια: να είσαι, να μοιράζεσαι, να κατανοείς ͘ κι ακόμη, αν ο χαρακτήρας της αγοράς αντικατασταθεί από τον δημιουργικό, φιλάνθρωπο χαρακτήρα ͘ και αν η θρησκεία της κυβερνητικής αντικατασταθεί από ένα νέο ριζοσπαστικά ανθρωπιστικό πνεύμα”.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Αποσπάσματα
“Στον βαθμό που ζούμε προσανατολισμένοι προς την ιδιοκτησία, πρέπει να φοβόμαστε το θάνατο”.
“Η διδασκαλία για το πώς να πεθάνουμε είναι ίδια με τη διδασκαλία για το πώς να ζήσουμε. Όσο περισσότερο αποβάλλουμε από μέσα μας τον πόθο μας για ιδιοκτησία κάθε μορφής, και κυρίως το δέσιμό μας με το “εγώ” μας, τόσο λιγότερο ισχυρός είναι ο φόβος του θανάτου, καθώς δεν έχουμε πια τίποτα να χάσουμε”.
Διαβάστε επίσης:
Ο Έριχ Φρομ θα σε βοηθήσει να βρεις το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης