Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας – Νόρμπερτ Ελίας

Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης  κυκλοφορεί το δοκίμιο του  Νόρμπερτ Ελίας Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας σε μετάφραση των Γιάννη Πεδιώτη και Γιάννη Θωμαδάκη.

Η αγάπη για την πατρίδα που διατυμπάνιζαν οι Ναζί και στο όνομα της οποίας συσπείρωσαν μεγάλα τμήματα του γερμανικού λαού δεν ήταν αγάπη για την αληθινή Γερμανία, για τη Γερμανία όπως αυτή ήταν στην πραγματικότητα. Η αγάπη τους δεν αφορούσε μια Γερμανία που είναι ένα έθνος μεταξύ άλλων ισότιμων εθνών. Ήταν αγάπη για μια Γερμανία όπως αυτή όφειλε να είναι σύμφωνα με  τα αισθήματά τους: μια Γερμανία μεγαλύτερη από τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά έθνη. Ήταν αγάπη για μια Γερμανία ιδεατή.

Ούτε ο Χίτλερ αγαπούσε τη Γερμανία όπως πραγματικά ήταν. Αυτό που αγαπούσε ήταν μια οπτασία της Γερμανίας και του μεγαλείου της. Ο ναζιστικός πόλεμος και η όλη θηριωδία εκείνων των ετών ήταν η απέλπιδα κίνηση ενός έθνους που καταποντιζόταν ταχύτατα σε θέση δεύτερης ή τρίτης κατηγορίας. Οι Γερμανοί είδαν αυτό τον πόλεμο ως την ύστατη απόπειρά τους να φανούν αντάξιοι της ιδεατής τους αυτοεικόνας.

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι δεν ήταν ανάγκη να εξοντωθούν εκατομμύρια Εβραίοι για να μάθουν οι Γερμανοί να ζουν με μια λιγότερο λαμπερή εικόνα του εαυτού τους. Σπανίως, όμως, ισχυροί κοινωνικοί σχηματισμοί συμβιβάζονται ειρηνικά με τον περιορισμό της ισχύος τους. Στρέφονται ξανά και ξανά σε ηγέτες που προβάλλουν ενώπιόν τους την εικόνα ενός υπέρτερου μεγαλείου, που απευθύνονται σ’ αυτούς στο όνομα υψηλών αξιών και τους καλούν ν’ αντισταθούν στην απειλή και να πολεμήσουν  για τη συλλογική ανωτερότητα και τα ιδανικά της.

Όπως τα άγρια ζώα, έτσι και τα ισχυρά έθνη γίνονται πολύ επικίνδυνα όταν νιώσουν στριμωγμένα, όταν αισθανθούν ότι  η ισορροπία δυνάμεων γέρνει σε βάρος τους, ότι οι αξίες τους απειλούνται κι η υπεροχή τους αργοσβήνει. Όταν παρατηρούνται αυτά τα φαινόμενα, οι άνθρωποι συνήθως καταφεύγουν στη βία.  Και τότε ξεσπούν πόλεμοι.

Ο Νόρμπερτ Ελίας έγραψε αυτό το δοκίμιο το 1961/62, με αφορμή τη δίκη του Άιχμαν που διεξαγόταν εκείνο τον καιρό στην Ιερουσαλήμ. Το δημοσίευσε 30 περίπου χρόνια αργότερα, ένα έτος πριν τον θάνατό του.

Ο Norbert Elias (1897-1990) αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους κοινωνιολόγους του 20ού αιώνα. Εβραϊκής καταγωγής, γεννήθηκε στο Μπρέσλαου της Πρωσίας και σπούδασε φιλοσοφία, ψυχολογία και ιατρική στο Μπρέσλαου, στη Φρανκφούρτη και στη Χαϊδελβέργη. Μετά τη διδακτορική του διατριβή στη φιλοσοφία, τα ενδιαφέροντά του στράφηκαν στην κοινωνιολογία, όπου συνδέθηκε με τον Καρλ Μάνχαϊμ. Με την άνοδο των Ναζί στην εξουσία, κατέφυγε αρχικά στη Γαλλία και κατόπιν στη Μεγάλη Βρετανία. Εκεί σταδιοδρόμησε κατά κύριο λόγο στο Πανεπιστήμιο του Leicester. Με την επανέκδοση του magnum opus του Uber den Prozess der Zivilisation το 1969, ο μέχρι τότε σχετικά παραγνωρισμένος Elias καταξιώθηκε ως κορυφαίος στοχαστής και ξεκίνησε μια εξαιρετικά γόνιμη περίοδος συγγραφικής δημιουργίας μέχρι τον θάνατό του. Εργάστηκε για αρκετά χρόνια στο Zentrum fur interdisziplinare Forschung του Πανεπιστημίου του Bielefeld και τελικά εγκαταστάθηκε στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας.

Έργα του στα ελληνικά: Η εξέλιξη του πολιτισμού (Νεφέλη, 1997), Μότσαρτ (Ίνδικτος, 2001), Περί χρόνου (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2004), Η θεωρία του συμβόλου (Μεταίχμιο, 2010).