Ο εξαιρετικός συνθέτης Νίκος Κυπουργός στην σημαντική πορεία του μάς έχει αποκαλύψει διάφορα “μυστικά”. Μυστικοί κήποι, μυστικές μουσικές, μυστικές είσοδοι, όλα επενδυμένα με αισθαντικές μελωδίες και συνοδευμένα αρκετές φορές από μεγάλες φωνές του ελληνικού πενταγράμμου.
Αυτή τη φορά, ύστερα από πολύχρονη έρευνα, θέλησε με τους πολύτιμους συνεργάτες του, να μας μυήσουν στα “Μυστικά της Εγνατίας“, με μία μεγάλη συναυλία στο Ηρώδειο στις 11 Ιουνίου. Και όπως ίσως μπορεί κανείς να φανταστεί από τον τίτλο, το εγχείρημα αφορά στην μουσική ποικιλομορφία των περιοχών γύρω από την Εγνατία οδό.
Στην συζήτηση που κάναμε με αφορμή την συγκεκριμένη παράσταση, αντιλαμβανόμαστε πώς οι παραδοσιακοί ήχοι κινητοποιούν το δημιουργικό ενδιαφέρον του Νίκου Κυπουργού, αφού όπως λέει χαρακτηριστικά υπάρχει η “ανάγκη του να εκπλαγεί από το απρόοπτο και να συγκινηθεί από το ανεξήγητο”. Επιπλέον, περιγράφει αναλυτικά όσα θα δούμε επί σκηνής στην πρώτη παρουσίαση των “Μυστικών της Εγνατίας”, αλλά δίνει και μια μικρή πρόγευση για τα καλλιτεχνικά του σχέδια!
– Με ποιον τρόπο σας… αποκαλύφθηκαν τα «Μυστικά της Εγνατίας»; Πώς προέκυψε αυτή η ιδέα και τι έρευνα πραγματοποιήσατε πριν την οργάνωση της παράστασης;
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Από το 2014 ως το 2017, έκανα μία σειρά εκπομπών με τίτλο «Τα μυστικά της Μουσικής» για την ΕΡΤ 2 με διάφορα θέματα γύρω από τη μουσική στην Ελλάδα: δημιουργία, ερμηνεία, παράδοση, εκπαίδευση, τεχνολογία, μουσικά επαγγέλματα κ.α. (σ.σ.: μπορεί να τις δει κανείς στο webtv). Στον τελευταίο κύκλο, ένιωσα την ανάγκη καταγραφής των παραμελημένων ή κρυμμένων μουσικών θησαυρών που συναντά κανείς στη Βόρεια Ελλάδα. Ξεκινήσαμε, λοιπόν, ένα οδοιπορικό με επιτόπια έρευνα σε πόλεις και χωριά της Θράκης, της Μακεδονίας και της Ηπείρου, βάζοντας ως νοητό άξονα την Εγνατία οδό.
Πολλοί καλοί φίλοι βοήθησαν ν’ ανοίξουν οι πόρτες και οι καρδιές: Λεωνίδας Εμπειρίκος, Μιράντα Τερζοπούλου, Θανάσης Μωραίτης, Χρήστος Μπρούφας, Γιώργος Κοκκώνης, Μαρία Ζουμπούλη, Σαμή Καραμπουγιούκογλου, Νίκος Κόκκας, Κώστας Θεοδώρου και πολλοί άλλοι. Παρόλο που γνώριζα ιστορίες και μουσικά ιδιώματα από βιβλία και δίσκους, ο κόσμος που ανοίχτηκε ήταν απρόσμενα αποκαλυπτικός. Άλλο να διαβάζεις και ν’ ακούς μουσικές και ιστορίες από μακριά κι άλλο να τις ζεις και να τις μοιράζεσαι από κοντά. Ένας κόσμος απίστευτα πλούσιος σε ποικιλία και σχεδόν άγνωστος όχι μόνο σε μας τους «νότιους», αλλά ακόμα και σ’ εκείνους που κατοικούν ή γειτονεύουν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, αλλά περιορίζονται συχνά στη δική του παράδοση ο καθένας.
Και το κυριότερο, ένας κόσμος που χάνεται. Όσο οι τοπικές κοινωνίες ήταν ανεκτικές στο διαφορετικό, μέχρι δηλαδή την εμφάνιση των εθνών-κρατών, γλώσσες και διάλεκτοι συνυπήρχαν αρμονικά επί αιώνες. Σήμερα, αντί να προστατεύονται και να πλουτίζουν την πολιτισμική κληρονομιά της χώρας μας, πολλές γλώσσες κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Σχολείο, τηλεόραση, παγκοσμιοποίηση. Κι από κοντά, ο φόβος του «διαφορετικού», που κόστισε τόσα βάσανα κυρίως στους Εβραίους, τους Σλαβόφωνους, τους Πομάκους και τους Μουσουλμάνους συνολικά. Αλλά και οι Πόντιοι, οι Καππαδόκες, οι πρόσφυγες γενικότερα, δεν υπέστησαν λιγότερα. Στα βάσανα και τους κατατρεγμούς είχαν τουλάχιστον το τραγούδι τους, πολύτιμο καταφύγιο για την επιβίωσή τους.
– Μιλήστε μας περισσότερο για όσα θα παρακολουθήσουμε στο Ηρώδειο στις 11 Ιουνίου.
Κατ’ αρχάς δεν πρόκειται για μια προσωπική συναυλία, όπως ίσως ο τίτλος της αφήνει λανθασμένα να εννοηθεί, γι’ αυτό και μπορώ να την προτείνω ανεπιφύλακτα! Όταν συναντάς ιστορίες τόσο πιό σημαντικές από τις δικές σου, οφείλεις να παραμερίσεις για να ακουστούν εκείνες. Δώδεκα πολιτισμικές ομάδες από διαφορετικούς τόπους θα μας αποκαλύψουν τον κρυμμένο θησαυρό των παραδοσιακών τραγουδιών που συναντάμε σε διαφορετικές γλώσσες, στις παρυφές της Εγνατίας οδού: Αρβανίτικα, Τουρκόφωνα Καππαδοκικά, Τούρκικα, Αρμένικα, Ποντιακά, Πομάκικα, Ρομανέ, Εβραικά, Βλάχικα, Σλαβόγλωσσα.
Συνολικά εκατόν είκοσι τραγουδιστές και μουσικοί θα συναντηθούν για πρώτη φορά σε μια κοινή συναυλία. Καθοριστικός για όλους ο ρόλος της Ιστορίας. Οι ιστορικές συνθήκες που άλλαξαν δραματικά τις ζωές τους, ή τις ζωές των προγόνων τους: Πόλεμοι, καταστροφές, ανταλλαγές πληθυσμών, μετακινήσεις, αλλαγές συνόρων, Ολοκαύτωμα, γενοκτονίες. Ξεριζωμένοι Καππαδόκες, με ζωντανή όμως τη γλώσσα και τις ιστορίες των παππούδων τους, συναντώνται επί σκηνής με γηγενείς μουσουλμάνους τουρκόφωνους της Κομοτηνής, που δεν γνώρισαν μεν τον ξεριζωμό αλλά είδαν κι έμαθαν τι σημαίνει. Πόντιοι συναντώνται με Πομάκους στην ίδια ιστορία του γεφυριού που δεν κτιζόνταν. Αρβανίτες με Εβραίους μοιράζοναται το ίδιο τραγούδι.
Από την άλλη, θα συναντηθούν επί σκηνής Βλάχοι αλλά και Αρβανίτες από διαφορετικά μέρη, για να μας αποκαλύψουν την τεράστια ποικιλία μεταξύ τους σε γλωσσικά και μουσικά ιδιώματα, όργανα, ρυθμούς, κλίμακες. Κάθε τόπος και οι επιρροές του, οι ιστορίες και τα τραγούδια του. Καθώς όμως το τραγούδι δεν έχει σύνορα, πολλά τραγούδια κυκλοφορούν ελεύθερα από τόπο σε τόπο κι από γλώσσα σε γλώσσα. Κάτι σαν μετάγγιση αίματος και ψυχής. Αυτό ακριβώς είναι που μας επιτρέπει στο τέλος της συναυλίας να ενωθούν όλοι σ’ ένα κοινό τραγούδι. Αυτή είναι η δύναμη της μουσικής. Να αναδεικνύει τους αναρίθμητους τρόπους έκφρασης των ανθρώπων, αλλά συγχρόνως και να τους ενώνει.
Πολύτιμη συνοδοιπόρος από την αρχή αυτού του ταξιδιού υπήρξε η Ελίτα Κουνάδη. Δική της άλλωστε ήταν και η ιδέα για τη συναυλία. Μαζί δουλέψαμε στην επιλογή και τη σειρά των τραγουδιών, καθώς και τα αυθεντικά συνδετικά κείμενα που θ’ ακουστούν. Στην παρέα προστέθηκε και ο εξαίρετος Νίκος Χατζόπουλος που συνεργάστηκε στα κείμενα και ανέλαβε τη σκηνοθεσία αυτού του τόσο δύσκολου εγχειρήματος. Ο Λευτέρης Παυλόπουλος θα σχεδιάσει τους φωτισμούς και ο Γιώργος Καρυώτης θα επιμεληθεί τον ήχο, στην πιο δύσκολη ίσως συναυλία που ανέλαβε ποτέ, λόγω της μεγάλης ποικιλίας οργάνων και φωνών που εναλάσσονται διαρκώς. Δεν πρέπει όμως να παραλείψουμε να ευχαριστήσουμε και το Φεστιβάλ Αθηνών και τον Βαγγέλη Θεοδωρόπουλο που αμέσως είδε τη σημασία αυτής της συναυλίας και την υιοθέτησε.
– Οι προσωπικές σας συνθέσεις περιέχουν αρκετά συχνά παραδοσιακά ηχοχρώματα. Γιατί σας ενδιαφέρει ως δημιουργό, αυτό το πάντρεμα του «παλιού» με το σύγχρονο;
Έμαθα από μικρός ότι δεν μπορούμε να κοιτάμε μπροστά αν δεν γνωρίζουμε το χθες. Η πρόοδος προυποθέτει τη συντήρηση. Διότι συντήρηση σημαίνει και διαφύλαξη, προστασία, διάσωση. Μην κοιτάτε που το πολιτικό λεξιλόγιο χρησιμοποιεί αυτές τις λέξεις σαν έννοιες αντίθετες και όχι συμπληρωματικές. Η εύκολη χρήση του μαύρου-άσπρου. Αριστερά-Δεξιά, πρόοδος-συντήρηση. Στη μουσική, όπως και παντού, πατάμε σήμερα στο χθες και προχωρούμε στο αύριο.
– Ποια είναι τα ακούσματα που θα μπορούσαμε να πούμε ότι σας καθόρισαν και σας καθορίζουν ακόμη και σήμερα, ως καλλιτέχνη;
Ετερογενή μεν, αλλά με κοινό παρονομαστή την ανάγκη μου να εκπλαγώ από το απρόοπτο και να συγκινηθώ από το ανεξήγητο. Ανήκω στη γενιά που ανακάλυπτε την κλασική μουσική παράλληλα με την παραδοσιακή και τη ροκ, γενικότερα τη λεγόμενη «δημοφιλή» (popular) μουσική, για πρώτη φορά χωρίς στεγανά και προκαταλήψεις. Στην συνέχεια, οι προσωπικές μου ανησυχίες με οδήγησαν στην εξερεύνηση άλλων, κρυμμένων τότε, μουσικών πολιτισμών, ενώ οι «επίσημες» σπουδές μου στη Γαλλία στις σύγχρονες μουσικές αναζητήσεις. Όλα αυτά μου επιτρέπουν να κινούμαι σε διαφορετικούς μουσικούς χώρους, ενίοτε να «παίζω» με αγαπημένα μου στυλ (κάτι απαραίτητο για την ενασχόλησή μου με το θέατρο και τον κινηματογράφο), αλλά και να τα αφήνω να συγχωνεύονται σε μια προσωπική ελπίζω γλώσσα.
– Στην πλούσια επαγγελματική σας πορεία έχετε συνθέσει πολλές φορές μουσική για τον κινηματογράφο και το θέατρο, όπως συμβαίνει αυτό το διάστημα με τις Θεσμοφοριάζουσες. Πώς λειτουργείτε σε τέτοιες συνθήκες; Τι έμπνευση χαρίζουν οι… «έτοιμες» εικόνες ;
Η δημιουργία ξεκινά από τους περιορισμούς που βάζουμε στον εαυτό μας. Όταν κάποια όρια τίθενται έξωθεν, μία παραγγελία π.χ. για το θέατρο ή τον κινηματογράφο, για κάποιους δημιουργούς, μεταξύ αυτών κι εγώ, τα πράγματα μάλλον απλοποιούνται, παρά δυσκολεύουν. Έτσι κι αλλιώς όμως, μέσα από την μεγάλη ελευθερία επιλογών, τις άπειρες εναλλακτικές, οδηγείσαι στον εαυτό σου, ή σε ένα από τα πολλά πρόσωπά σου. Οπότε, στο τέλος, τα πραγματικά όρια τα βάζουμε αναγκαστικά εμείς.
– Έχει ήδη ανακοινωθεί πως η οπερέττα σας «Μήδεια» πρόκειται να ανέβει στην Εθνική Λυρική Σκηνή. Θα θέλατε να μας δώσετε μια πρώτη εικόνα για ό,τι θα δούμε;
Έχω ήδη συνθέσει το μεγαλύτερο μέρος της μουσικής, καθώς επρόκειτο αρχικά να παρουσιαστεί φέτος, τον Ιούλιο του 2018, οπότε το ύφος και το κλίμα έχουν σε μεγάλο βαθμό διαμορφωθεί. Οδηγός είναι ο Μποστ, με το καυστικό αλλά και πικρό χιούμορ που διακρίνει όλο το έργο του. Με απασχόλησε πολύ το πώς θα μεταφράσω αυτό το πικρό χιούμορ μουσικά. Το έργο γράφτηκε για το θέατρο και χρειάστηκαν επεμβάσεις για να υπηρετηθεί η μουσική δραματουργία. Επιπλέον, το γεγονός ότι το κείμενο είναι όλο γραμμένο σε δεκαπεντασύλλαβο, σε προκαλεί να ψάξεις λύσεις που θα «σπάσουν» την ομοιομορφία και τη συμμετρία που αυτός επιβάλλει. Ωραίο στοίχημα.
– Σκέφτεστε να παρουσιάσετε τα “Μυστικά της Εγνατίας” και σε άλλα μέρη μετά το Ηρώδειο; Ίσως και στους τόπους απ’ όπου προέρχονται οι μουσικές της παράστασης;
Θα ήταν ιδανικό να παρουσιαστεί τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη. Έχουν ήδη ενδιαφερθεί από τα Δημήτρια. Η πόλη πιστεύω ότι θα την αγκάλιαζε. Όσο κι αν, αλίμονο, υπάρχουν ακόμα πολλοί άνθρωποι που αντί να τιμούν τον πλούτο της διαφορετικότητας, τον πλούτο του τόπου μας εν τέλει, ορθώνουν τείχη μισαλλοδοξίας.
