Πρόκειται για μια επιλογή σχεδίων του Νίκου Βέλμου από τη Συλλογή του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος. Η Συλλογή αριθμεί συνολικά 438 σχέδια του καλλιτέχνη σε δωρεά του συλλέκτη Τάκη Ευσταθίου. Είναι η πρώτη φορά που ένα μέρος των σχεδίων του Βέλμου παρουσιάζεται σε μία έκθεση 93 χρόνια μετά τον θάνατό του.
Ο Νίκος Βέλμος (1890-1930, Πλάκα, Αθήνα), ψευδώνυμο του Νίκου Βογιατζάκη, ήταν αυτοδίδακτος καλλιτέχνης με πολυσχιδή δράση, με κριτική, ανατρεπτική και κοινωνικά ευαίσθητη προσέγγιση στην πολιτική και την τέχνη. Ασχολήθηκε με το θέατρο –ως ηθοποιός, διασκευαστής κειμένων και μελετητής– με τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική. Από το 1926 άρχισε να εκδίδει μόνος του το περιοδικό Φραγκέλιο στο οποίο, με τα κείμενά του, κατέκρινε την υποκρισία και το κατεστημένο της εποχής του ενώ συγχρόνως περιλάμβανε λογοτεχνικά κείμενα δικά του ή άλλων αξιόλογων ποιητών και συγγραφέων. Πέρα από την κύρια έκδοση, το 1927 άρχισε να εκδίδει και τα Φύλλα Τέχνης του Φραγκέλιου, τα οποία ήταν μονογραφίες Ελλήνων και διεθνών καλλιτεχνών όπως ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Μπετόβεν, ο Γιαννούλης Χαλεπάς μεταξύ άλλων ή θεματικές εκδόσεις όπως για τους «ασπούδαχτους καλλιτέχνες». Η έκδοση του Φραγκέλιου διήρκεσε μέχρι το 1929.
Παράλληλα, το 1927 άνοιξε έναν χώρο τέχνης στο ισόγειο του σπιτιού του, στην οδό Νικοδήμου 21 στην Πλάκα, τον οποίο ονόμασε «Άσυλον Τέχνης». Στο Άσυλο Τέχνης ο Νίκος Βέλμος οργάνωσε εκθέσεις γνωστών καλλιτεχνών όπως του Γιαννούλη Χαλεπά και του Δημήτρη Γαλάνη, εκπαιδευτικές εκθέσεις όπως του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου με έντυπες αναπαραγωγές έργων και αντίγραφα που δημιούργησαν γνωστοί Έλληνες καλλιτέχνες, καθώς και εκθέσεις ασπούδαχτων καλλιτεχνών όπως ο ίδιος. Εκεί εξέθεσε πρώτη φορά ο Γιάννης Τσαρούχης. Οι εκθέσεις των ασπούδαχτων, εκτός από το ότι είχαν ως σκοπό την ανάδειξη σπουδαίων και ίσως παραγνωρισμένων καλλιτεχνών, στρέφονταν και ενάντια στον ακαδημαϊσμό της εποχής. Το Άσυλο Τέχνης και το Φραγκέλιο ήταν ιδιαίτερα σημαντικά για την καλλιτεχνική ζωή της Αθήνας εκείνη την περίοδο. Στο Άσυλο Τέχνης εκτός από εκθέσεις διοργανώνονταν συζητήσεις για καλλιτεχνικά και κοινωνικοπολιτικά θέματα. Συγκεντρώνονταν εκεί εξέχουσες προσωπικότητες των τεχνών, όπως ο Στρατής Δούκας, ο Φώτης Κόντογλου, ο Σπύρος Παπαλουκάς, ο Αγήνωρ Αστεριάδης, ο Τζούλιο Καΐμη, ο Δημήτρης Πικιώνης, που συγκροτούσαν την πρωτοπορία της εποχής η οποία προετοίμασε το έδαφος για την επερχόμενη γενιά του ’30.
Σχετικά με τη ζωγραφική του Νίκου Βέλμου, πολλά από τα σχέδιά του είναι εικονογραφήσεις για το Φραγκέλιο. Ζωγράφιζε τα κοντινά του πρόσωπα, τους φίλους του –πολλοί από τους οποίους ήταν και οι διανοούμενοι της εποχής– τους απλούς ανθρώπους, τους φτωχούς και τους περιθωριακούς που ένιωθε τις αντιξοότητες της ζωής τους. Ζωγράφιζε επίσης τοπία, δέντρα, ζώα, διακοσμητικά μοτίβα, σκηνικά, θεατρικές σκηνές, αγίους.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Τα σχέδια του Νίκου Βέλμου αποτυπώνουν την εποχή τους, την Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, όμως είναι τόσο ιστορικά, όσο και σύγχρονα. Εκφράζουν τη βαθιά σύνδεσή του με τους ανθρώπους και τη ζωή, τις ανατρεπτικές του ιδέες και την οπτική του για την τέχνη. Η προσέγγισή του για την τέχνη, την πολιτική και τη ζωή ήταν συνολική. Δεν διαχώριζε τις τέχνες. Η τέχνη και η ζωή ήταν αλληλένδετες για εκείνον. «Η τέχνη βγαίνει από την εμπειρία της ζωής»[1] γράφει σε κείμενό του για τον ηθοποιό, σκηνοθέτη και δάσκαλό του, Θωμά Οικονόμου. Ο Βέλμος βασιζόταν στην αυτοοργάνωση και στους φίλους του, έπαιρνε τα πράγματα στα χέρια του και δημιουργούσε ένα πλαίσιο κι ένα δίκτυο για την ανάδειξη ανθρώπων και έργων που ενώ θεωρούσε αξιόλογα ήταν παραγκωνισμένα καθώς δεν έβρισκαν θέση κάπου αλλού. Ο ίδιος δεν αναζήτησε να αναγνωριστεί μέσα από τη δράση του αλλά ενδιαφερόταν για την υπεράσπιση των ιδεών του που συντάσσονταν με τους φτωχούς και αδύναμους ενάντια σε κάθε μορφή εξουσίας. Όλη του η ζωή, η δράση και η τέχνη ήταν μια μάχη, με διαφορετικά μέσα, για έναν πιο δίκαιο κόσμο.
Η παρούσα έκθεση περνάει από πολλά πρόσωπα και από πολλά μέρη, ταβέρνες, νεκροταφεία, το σπίτι του Ροδάκη στην Αίγινα, τον Πάνορμο της Τήνου όπου πήγε να βρει τον Χαλεπά, την Αθήνα, το Άγιο Όρος. Η δουλειά του Νίκου Βέλμου προσεγγίζεται περισσότερο ως σύγχρονη παρά ως ιστορική. Παρουσιάζεται στο Radio Athènes στην Πλάκα, κοντά στην οδό Νικοδήμου όπου βρισκόταν το Άσυλο Τέχνης και πραγματοποιείται χάρη στη στήριξη και εμπιστοσύνη της Σχολής Καλών και Παραστατικών Τεχνών Frances Rich του Deree – The American College of Greece και του Radio Athènes.
—Γαλήνη Νόττι
Η Γαλήνη Νόττι (γ. 1980) είναι επιμελήτρια που ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Ανάμεσα σε άλλα, το 2020 επιμελήθηκε την έκθεση Αγαλματάκια, ακούνητα, αμίλητα κι αγέλαστα σε δύο πλατείες κι ένα γήπεδο στην ευρύτερη περιοχή της Πλατείας Αμερικής και των Κάτω Πατησίων. Έχει επιμεληθεί ένα από τα “Top 10” του project Shadow Libraries: To UbuWeb στην Αθήνα στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, την έκθεση Survey στο πλαίσιο της Art-Athina 2017, την έκθεση (Im)material Gestures μαζί με μια ομάδα επιμελητών ως μέρος του project PIIGS_An Alternative Geography of Curating στο Fondazione Sandretto Re Rebaudengo στο Τορίνο, την έκθεση Overseas στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος και την έκθεση Πυροτεχνήματα εκτός εποχής – Ριβιέρα στο θερινό κινηματογράφο Ριβιέρα στα Εξάρχεια.
Η ACG Art Collection, δηλαδή η Συλλογή Έργων Τέχνης του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος, αποτελεί οργανικό μέρος της εκπαιδευτικής αποστολής του Κολλεγίου και είναι αποτέλεσμα της επιμελούς υποστήριξης ανερχόμενων και καταξιωμένων καλλιτεχνών –η πλειοψηφία τους ελληνικής καταγωγής– δωρεών και κληροδοτημάτων. Πρόκειται για μια εκτενή Συλλογή καλών και διακοσμητικών τεχνών, που αποτελείται από περίπου 4.500 έργα τέχνης ποικίλων μέσων και αντικειμένων από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η πλειοψηφία των έργων της Συλλογής εκτίθεται μόνιμα στους εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους του Κολλεγίου. Κατά τη διάρκεια της ετήσιας έκθεσης που πραγματοποιείται στο πλαίσιο του ετήσιου Arts Festival στην ACG Art Gallery, οι προσκεκλημένοι καλλιτέχνες και επιμελητές ενθαρρύνονται να εξερευνήσουν και να χρησιμοποιήσουν τη Συλλογή. Η Συλλογή είναι προσβάσιμη τόσο σε ακαδημαϊκούς ερευνητές, φοιτητές, επαγγελματίες τέχνης όσο και στο ευρύ κοινό και αποτελεί μια ερευνητική πλατφόρμα.
Ευχαριστίες στον Αριστείδη Αντωνά και την ΑΣΚΤ για την παραχώρηση μίας από τις προθήκες του Vitrines Project (2017) που είχαν σχεδιαστεί ειδικά για την Documenta 14, στο Σωκράτη Λούπα που μοιράστηκε τις γνώσεις του για το Νίκο Βέλμο, τον Διαμαντή Καράβολα, την Δρ. Κατερίνα Θωμά, την Έφη Χαλυβοπούλου, την Ιωάννα Παπαπαύλου, τη Νίκη Κλαδάκη, τη Ντέση Γρίβα.
[1] Νίκος Βέλμος, «Θωμάς Οικονόμου», περ. Φραγκέλιο, αρ. φ. 14, 19 Μαρτίου 1927, σ. 3. Επανέκδοση στο περ. Ο Φαρφουλάς, τεύχη 19-20-21, Νοέμβριος 2016, σ. 55.
Κεντρική φωτογραφία θέματος: Νίκος Βέλμος, Μολύβι και αντικείμενα, περ. 1927, Μολύβι σε χαρτί