Ο μέγας Στραβίνσκι με λίγα λόγια: συναυλία στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

Το ιδιότυπο κι ανήσυχο ύφος της μουσικής του Ιγκόρ Στραβίνσκι (1882-1971) είναι αυτό που θα κατακλύσει την Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, την Τρίτη 5 Νοεμβρίου 2013, στις 20.30, το χώρο όπου το Ελληνικό Συγκρότημα Σύγχρονης Μουσικής και ο καλλιτεχνικός διευθυντής-αρχιμουσικός του, ο διαπρεπής συνθέτης, μαέστρος και καθηγητής πανεπιστημίου Θόδωρος Αντωνίου επέλεξαν για να μυήσουν το κοινό στο μεγαλείο του ηγέτη της avant-garde. Υπεύθυνος του Συγκροτήματος είναι ο Ιάκωβος Κονιτόπουλος. Η συναυλία ανήκει στη Σειρά «Σύγχρονη Μουσική Δημιουργία».

Εκατό ακριβώς χρόνια μετά την πρώτη παγκόσμια, ορχηστρική παρουσίαση της «Ιεροτελεστίας της Ανοιξης» – του μοναδικού ίσως έργου στην ιστορία της σύγχρονης μουσικής, η πρεμιέρα του οποίου προκάλεσε πάταγο και σκανδαλώδεις αντιδράσεις στο κοινό της εποχής – τη βραδιά αυτή θα παρουσιαστεί στην εκδοχή της για δύο πιάνα, από τους Βίκυ Στυλιανού και Ανδρέα Ζαφειρόπουλο. Μαζί με την «Ιστορία του Στρατιώτη» για αφηγητή και ενόργανο σύνολο, έργο που θυμίζει μια λαϊκή εκδοχή του μύθου του Φάουστ και συνδυάζει διάφορες τέχνες (μουσική, θέατρο, απαγγελία), με τον σκηνοθέτη Γιώργο Μιχαηλίδη στο ρόλο του Αφηγητή και τους ηθοποιούς Τρύφωνα Καρατζά ως Διάβολο και Στέλιο Μπαλτά ως Στρατιώτη. Όπως επίσης τα «Τρία κομμάτια για σόλο κλαρινέτο» – με τον κλαρινετίστα Αγγελο Πολίτη – , τη «Φανφάρα για ένα νέο θέατρο για 2 τρομπέτες» που θα ερμηνεύσουν οι Σπύρος Αρκούδης και Φάνης Βερνίκος αλλά και το «Σεπτέτο» για ενόργανο σύνολο που είναι χαρακτηριστικό της μετάβασης του ύφους του συνθέτη από τη νεοκλασσικίζουσα αισθητική στις πρακτικές του δωδεκαφθογγισμού κι αργότερα σειραϊσμού της Ευρώπης του 1950 και της Αμερικής.

Η συναυλία του ΕΣΣΜ με τίτλο «Ο μέγας Στραβίνσκι με λίγα λόγια» επιδιώκει να καταδείξει το πολύ καθαρό στυλ του κορυφαίου Ρώσου μουσουργού που συνεργάστηκε με τα μεγαλύτερα ταλέντα της εποχής του (Ντιαγκίλεφ, Νιζίνσκι, Πικάσο, Μπακστ, Κοκτώ). Τη χορευτική αλλά και θεατρική αίσθηση που δεν λείπει ποτέ ολοκληρωτικά ούτε κι από τα πιο σοβαρά έργα του, την απαράμιλλη τέχνη του που μπορεί να θεωρηθεί ότι «ανακεφαλαιώνει» όλα τα στυλ που προηγούνται απ’αυτόν, παραμένοντας πάντα άρτια κατασκευασμένη, όπως επίσης το υποβόσκον σαρδόνιο χιούμορ του.

Η συναυλία του ΕΣΣΜ ξεκινά με τη Φανφάρα για ένα νέο θέατρο για 2 τρομπέτες που θα ερμηνεύσουν οι Σπύρος Αρκούδης και Φάνης Βερνίκος. Το σύντομο αυτό έργο γράφτηκε από το συνθέτη κατόπιν παραγγελίας για τα εγκαίνια του Θεάτρου της Νέας Υόρκης στο Lincoln Center of Performing Arts, τον Απρίλιο του 1964, όπου πραγματοποιήθηκε και η πρεμιέρα του. Τα δύο όργανα ήταν τοποθετημένα εκατέρωθεν των πλευρών του φουαγιέ του θεάτρου επιτυγχάνοντας μια σταδιακή, στερεοφωνικά τοποθετημένη σύγκρουση των μελωδικών γραμμών. Ο Στραβίνσκι αφιέρωσε τη Φανφάρα σε δύο πρόσωπα τα οποία συνδέονταν άμεσα με το New York City Ballet, τον ιδρυτή Λίνκολν Κιρστάιν και τον καλλιτεχνικό διευθυντή και παλιό φίλο του Ζωρζ Μπαλανσίν.

Ακολουθεί Η Ιεροτελεστία της Ανοιξης, ένα από τα πιο διαδεδομένα έργα του Στραβίνσκι και ίσως το μοναδικό στην ιστορία της σύγχρονης μουσικής η πρεμιέρα του οποίου προκάλεσε έντονες και σκανδαλώδεις αντιδράσεις στο κοινό της εποχής. Η πρωτότυπη, ορχηστρική εκδοχή του έργου γράφτηκε στο Παρίσι το διάστημα 1911-1912 για τα Ballets Russes του διάσημου και πρωτοπόρου χορευτή Σεργκέι Ντιαγκίλεφ κι ο τίτλος του προτάθηκε από το ζωγράφο Λέον Μπακστ σε μία από τις πρόβες πριν την πρεμιέρα του μπαλέτου, στο Théâtre des Champs-Élysées του Παρισιού στις 29 Μαΐου 1913. Η πρωτότυπη – αν όχι πρωτάκουστη – ενορχήστρωση του έργου, τα πολλαπλά, συνεχώς μεταβαλλομένου ρυθμού, μοτίβα, καθώς επίσης τα γρήγορα, «θορυβώδη» για την αισθητική της εποχής, περάσματά του αγγίζουν τη βάση στην οποία αργότερα θα στηριχθεί η αισθητική αντίληψη της επονομαζόμενης avant-garde μουσικής. Μολονότι η Ιεροτελεστία της Άνοιξης γράφτηκε αρχικά για ορχήστρα, πρώτη εκδόθηκε η μεταγραφή της για πιάνο με τέσσερα χέρια το 1913 (μετά την εκτέλεσή του από τους Στραβίνσκι και Ντεμπισί). Στη συναυλία το έργο ερμηνεύεται από τους εξαίρετους πιανίστες Βίκυ Στυλιανού και Ανδρέα Ζαφειρόπουλο.

Στο πρώτο μέρος της βραδιάς θα ακουστεί και το τριμερές, δωδεκάλεπτο Σεπτέτο για ενόργανο σύνολο (κλαρινέτο, φαγκότο, κόρνο, βιολί, βιόλα, βιολοντσέλο, πιάνο) που πρωτοπαρουσιάστηκε το 1954 στην Ουάσινγκτον υπό τη διεύθυνση του ίδιου του Στραβίνσκι. Επηρεασμένο αισθητά –  όσον αφορά την ενορχήστρωση και τη διάρθρωση της δομής του – από τη Σουίτα έργο 29 του Σένμπεργκ, το συγκεκριμένο αυτό έργο είναι χαρακτηριστικό της μετάβασης του ύφους του συνθέτη από τη νεοκλασσικίζουσα αισθητική στις πρακτικές του δωδεκαφθογγισμού κι αργότερα σειραϊσμού της Ευρώπης του 1950 και της Αμερικής.

Μετά το διάλειμμα ο κλαρινετίστας Αγγελος Πολίτης θα ερμηνεύσει τα Τρία κομμάτια για σόλο κλαρινέτο (1918), αυτούς τους τρείς «μονολόγους» που αποτελούν για τον Στραβίνσκι ίσως ένα από τα μεγαλύτερα «μικρά» έργα του. Στο πρώτο κομμάτι μπορούμε να ακούσουμε ένα από τα χαρακτηριστικά ηχοχρώματα του κλαρινέτου, το λεγόμενο chalumeau που παράγεται από τη χαμηλότερη περιοχή της μουσικής του έκτασης. Για το δεύτερο, λέγεται ότι ο Στραβίνσκι είχε επηρεαστεί από τον jazz αυτοσχεδιασμό του Σίντνεϊ Μπεσέ τον οποίο είχε ακούσει την προηγούμενη χρονιά στην Ευρώπη.  Ενώ το τρίτο, αναπτύσσεται σε ρυθμούς και σχήματα tango και ragtime, με θέματα τα οποία ο συνθέτης είχε εκθέσει και στην Ιστορία του Στρατιώτη – που θα ακουστεί στη συνέχεια, στο κλείσιμο της συναυλίας του ΕΣΣΜ. Το έργο που γράφτηκε το 1918 – εν μέσω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου – στην Ελβετία, από τον μεγάλο ρώσο συνθέτη σε συνεργασία με τον Ελβετό ποιητή και πεζογράφο Σαρλ Φερντινάντ Ραμίζ, βασίζεται σε ένα λαϊκό ρώσικο παραμύθι με πρωταγωνιστές έναν στρατιώτη και τον διάβολο και μοιάζει με μια λαϊκή εκδοχή του μύθου του Φάουστ. Στην Ιστορία του Στρατιώτη συνδυάζονται διάφορες τέχνες (μουσική, θέατρο, χορός, απαγγελία), χωρίς ωστόσο η καθεμία από αυτές να χάνει την αυτονομία της. Η Ιστορία του Στρατιώτη για αφηγητή και ενόργανο σύνολο – με τους Γιώργο Μιχαηλίδη στο ρόλο του Αφηγητή, Τρύφωνα Καρατζά σε κείνον του Διαβόλου και τον Στέλιο Μπαλτά ως Στρατιώτη – παραμένει ένα μοναχικό και ιδιαίτερο αριστούργημα της πρωτοπορίας των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα.

Το Ελληνικό Συγκρότημα Σύγχρονης Μουσικής ιδρύθηκε το Φεβρουάριο του 1967 από το συνθέτη και μαέστρο Θόδωρο Αντωνίου ο οποίος είναι και ο καλλιτεχνικός διευθυντής του. Πρώτα μέλη του υπήρξαν οι πιο ταλαντούχοι μουσικοί της εποχής, με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στη σύγχρονη μουσική. Η πρώτη εμφάνιση του Συγκροτήματος έγινε το Μάρτιο του 1967 στην Ελληνοαμερικανική Ένωση, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ «Ημέρες Σύγχρονης Μουσικής». Έκτοτε, το Ελληνικό Συγκρότημα Σύγχρονης Μουσικής έχει παρουσιάσει εκατοντάδες έργων όλων των αισθητικών κατευθύνσεων και τεχνοτροπιών, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, καθώς και τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα του διεθνούς ρεπερτορίου. Έχει λάβει μέρος σε πολλές συναυλίες και φεστιβάλ σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι έλληνες συνθέτες όλων των γενεών έχουν συμπεριληφθεί στα προγράμματα του Ελληνικού Συγκροτήματος με ιδιαίτερη έμφαση στις νεότερες γενιές, με παραγγελίες και πρώτες εκτελέσεις. Από το 1989, το ΕΣΣΜ συνεργάζεται πολύ στενά με την Ένωση Ελλήνων Μουσουργών.   

Ο Θόδωρος Αντωνίου, Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών από το 1989, είναι ένας από τους διαπρεπέστερους και πολυγραφότερους σύγχρονους καλλιτέχνες. Διάγει λαμπρή καριέρα ως συνθέτης, μαέστρος και καθηγητής πανεπιστημίου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Σπούδασε βιολί, φωνητική και σύνθεση στο Εθνικό και Ελληνικό Ωδείο και στη συνέχεια διεύθυνση ορχήστρας και σύνθεση στη Μουσική Ακαδημία του Μονάχου και στο Διεθνές Μουσικό Κέντρο του Ντάρμσταντ. Δίδαξε μουσική στα μεγαλύτερα Πανεπιστήμια των ΗΠΑ, μεταξύ άλλων στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ και στη Μουσική Ακαδημία της Φιλαδέλφειας. Υπήρξε συνδιευθυντής όλων των δραστηριοτήτων σύγχρονης μουσικής στο Μουσικό Κέντρο του Τάνγκλγουντ. Το 1978 έγινε καθηγητής σύνθεσης στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης, θέση την οποία κατείχε ως τον Οκτώβριο του 2008 οπότε και ανακηρύχθηκε Ομότιμος Καθηγητής. Ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ του τμήματος μουσικών σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου και του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών το 2005 και το 2009 αντίστοιχα. Διετέλεσε καλλιτεχνικός διευθυντής της Πειραματικής Λυρικής Σκηνής. Είναι διευθυντής του μουσικού τμήματος του Hellenic American Education Center. Οι περισσότεροι έλληνες συνθέτες της νεότερης γενιάς υπήρξαν μαθητές του. Ως διευθυντής ορχήστρας έχει διευθύνει μεγάλες ορχήστρες και μουσικά σύνολα παγκοσμίως. Πολλές από τις συνθέσεις του είναι παραγγελίες μεγάλων ορχηστρών. Του έχουν απονεμηθεί πολλά διεθνή βραβεία και διακρίσεις. Τον Φεβρουάριο του 2007 του απονεμήθηκε η διάκριση του «Ταξιάρχη του Τάγματος της Τιμής» από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας και το 2011 το βραβείο «Τιμώντας τον Ελληνικό Πολιτισμό» από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Τα έργα του Θόδωρου Αντωνίου είναι πολυάριθμα και ποικίλης φύσεως και έχουν εκδοθεί από τους οίκους Bärenreiter Verlag (Γερμανία), G. Schirmer (ΗΠΑ) και Φίλιππος Νάκας (Ελλάδα).