Στο δέκατο τρίτο δοκίμιο της σειράς minima του ΜΙΕΤ ο ιστορικός της τέχνης Νίκος Χατζηνικολάου εξετάζει και αναλύει τα μοντερνιστικά στοιχεία στο έργο του Γκρέκο.
«Ο “μοντερνισμός” του ζωγράφου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι ενστερνίστηκε την ιταλική καλλιτεχνική θεωρία και χρησιμοποίησε τις συνταγές των βενετσιάνικων εργαστηρίων. Ό,τι έχει παρατηρηθεί στο έργο του από θετική ή αρνητική σκοπιά επί τέσσερις αιώνες –η απουσία συμμετρίας, η παραμόρφωση των αναλογιών, οι παραβιάσεις της εικονογραφικής παράδοσης, η άρνηση του χώρου, η δουλειά με χρωματικούς λεκέδες πάνω στον καμβά– προέρχεται από τις ιταλικές εμπειρίες και τη “μαθητεία” του εκεί. Όταν βρισκόταν στην Ιταλία, στις δεκαετίες του 1560 και του 1570, η Αναγέννηση ήταν πια ένα μακρινό όνειρο.
Δεν υπάρχει λόγος να επαινεί κανείς ένα ζωγράφο που ήρθε από μια διαφορετική πολιτιστική παράδοση, ιδιαίτερα ως προς την αντίληψη της “εικόνας”, για το γεγονός ότι αρνήθηκε τα αναγεννησιακά αξιώματα για τη ζωγραφική τέχνη με τόσο ριζοσπαστικό τρόπο. Έτσι κι αλλιώς άλλοι είχαν προηγηθεί. Ως προς την άρνηση της Αναγέννησης αρκεί να σκεφθούμε τι υλοποίησαν ζωγράφοι όπως ο Ποντόρμο, o Ρόσσο ή ο Μπεκκαφούμι στην Τοσκάνη, οι οποίοι πεθαίνουν όταν ο Γκρέκο δεν έχει ακόμα βγει από την εφηβεία. Μπορεί όμως κανείς να αναγνωρίσει τη συνέπεια και τη δύναμη με την οποία συνέχισε και διεύρυνε στην Ισπανία όσα είχε μάθει στη Βενετία και τη Ρώμη, με αποτέλεσμα να δημιουργήσει έργα απαράμιλλης τόλμης.
Απομονωμένος στο Τολέδο, ο ζωγράφος, περισσότερο ενστικτωδώς παρά κατά τρόπο προγραμματικό και συστηματικό, έκανε πειράματα αδιανόητα για την κοινωνία στην οποία ζούσε. Ο δημιουργικός ρόλος της απομόνωσής του δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Ήταν από περισσότερες πλευρές ένα κίνητρο, το σταθερό ελατήριο της δράσης του.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Πυρήνας του μοντερνισμού του, τόσο από κοινωνική όσο και από αισθητική άποψη, μπορεί να θεωρηθεί η διεκδίκηση (όχι με λόγια και έννοιες στο χαρτί αλλά με τη ζωγραφική πράξη) του δικαιώματος που έχει ο καλλιτέχνης / παραγωγός, ως δημιουργός, να “παίζει” κατά το δοκούν με τα συστατικά στοιχεία της εικόνας.»
Ο συγγραφέας μελετάει απ’ αυτή τη σκοπιά τρία κορυφαία έργα του καλλιτέχνη και εντοπίζει τα ριζοσπαστικά στοιχεία τους: τον Διαμερισμό των ιματίων του Ιησού, το λεγόμενο Expolio, το οποίο ζωγράφισε στην αρχή της παραμονής του στην Ισπανία (1577-1579), την Παναγία Ελεούσα στην Ιγιέσκας (1605) και το ώριμο έργο του Άποψη και χάρτης του Τολέδο (περ. 1610-1614).
Νίκος Χατζηνικολάου
Ο Νίκος Χατζηνικολάου, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1938 και σπούδασε στη Αυστρία, τη Γερμανία και τη Γαλλία. Δίδαξε επίσης σε πολλά ξένα πανεπιστήμια ως επισκέπτης καθηγητής. Έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την τέχνη του Γκρέκο και έχει συγγράψει πολλά βιβλία και επιστημονικά άρθρα.