Με τον τίτλο “Μοντιλιάνι: Σύγχρονες ματιές” (Modigliani: Moderne Blicke) παρουσιάζεται η πρώτη έκθεση του Ιταλού ζωγράφου στη Γερμανία (Πότσνταμ) εδώ και δεκαπέντε χρόνια, προσφέροντας μια αναθεωρημένη εικόνα του και παρουσιάζοντάς τον ως έναν καλλιτέχνη που έστρεψε το βλέμμα του στις χειραφετημένες γυναίκες.
Η έκθεση συγκεντρώνει πενήντα έξι πορτρέτα και γυμνά του Αμεντέο Μοντιλιάνι (Amedeo Modigliani), δημιουργημένα μεταξύ 1907 και 1919 στο Παρίσι, σε διάλογο με τριάντα τρεις πίνακες, σχέδια και γλυπτά καλλιτεχνών όπως ο Gustav Klimt, η Jeanne Mammen, ο Pablo Picasso, η Natalia Goncharova, ο Egon Schiele, ο Wilhelm Lehmbruck, ο Ernst Ludwig Kirchner, η Paula Modersohn-Becker κ.α.
Η έκθεση διερευνά την καλλιτεχνική εξέλιξη του ζωγράφου, με πορτρέτα των φίλων του, δυναμικά σχέδια χορευτριών, πρώιμα σχέδια γυμνών με αντισυμβατικούς σωματότυπους, εικόνες από femmes garçonnes, μνημειώδεις πίνακες γυμνών σε ασυνήθιστες κοντινές λήψεις, και πορτρέτα με επιμήκη λαιμό που μοιάζουν ανδρόγυνα. Για πρώτη φορά, μια έκθεση για τον Μοντιλιάνι διευρύνει τη ματιά πέρα από το Παρίσι και εξετάζει το έργο του στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών καλλιτεχνικών εξελίξεων.
Τα έργα προέρχονται από δανεισμό διεθνών μουσείων όπως η Albertina, το Centre Pompidou, το Musée de l’Orangerie, η συλλογή Nahmad, η συλλογή Phillips, η Pinacoteca Agnelli, η Tate, το Courtauld Institute of Art και το Μητροπολιτικό Μουσείο.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Ο Μοντιλιάνι ως χρονογράφος της femme moderne
Οι εικόνες των γυναικείων πορτρέτων του Μοντιλιάνι θεωρούνταν επί μακρόν έκφραση του άνδρα ηδονοβλεψία. Τα έργα της έκθεσης επιχειρούν μια επανεκτίμηση της άποψης του ζωγράφου για τις γυναίκες. Τον παρουσιάζουν ως τον χρονογράφο της αυξανόμενης γυναικείας αυτοπεποίθησης στα χρόνια πριν και κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Μοντιλιάνι απεικόνιζε χειραφετημένες γυναίκες με κοντά μαλλιά και ανδρικά ρούχα -συμπεριλαμβανομένων
καλλιτέχνιδων, συγγραφέων και σχεδιαστριών μόδας – ακόμη και πριν από τη νέα εικόνα της femme garçonne που εμφανίστηκε στη ζωγραφική της Νέας Αντικειμενικότητας τη δεκαετία του 1920. Αυτό το πλαίσιο υποδηλώνει επίσης μια επανεκτίμηση των γυμνών του Μοντιλιάνι: περισσότερο από τη γύμνια τους, ήταν η αντισυμβατική
ανεξαρτησία των μοντέλων του που θεωρήθηκε προσβλητική, η οποία εκφράζεται με τη λεπτότητα των σωμάτων και την αυτοπεποίθηση της συμπεριφοράς τους.
Άφιξη στο Παρίσι: καλλιτέχνες στη Μονμάρτη
Το 1906 ο Μοντιλιάνι ολοκλήρωσε την καλλιτεχνική του εκπαίδευση στη Βενετία και μετακόμισε στο πρώτο του στούντιο στο Παρίσι. Εκεί συνάντησε πολλούς καλλιτέχνες της πρωτοπορίας,συμπεριλαμβανομένου του Πάμπλο Πικάσο. Τον επόμενο χρόνο, ο Μοντιλιάνι γνώρισε τον γιατρό Πολ Αλεξάντρ, ο οποίος έγινε ο πρώτος του συλλέκτης. Ο Αλεξάντρ και ο αδελφός του Ζαν έδωσαν στους φίλους τους καλλιτέχνες πρόσβαση σε ένα σπίτι στη Μονμάρτη και σύντομα το γέμισαν με πίνακες του Μοντιλιάνι. Φωτογραφίες δείχνουν τον Αλεξάντρ μαζί με τους καλλιτέχνες να παίζουν σκάκι στον κήπο ή να φορούν κοστούμια για έναν χορό στην École des Beaux-Arts. Ο Μοντιλιάνι δημιούργησε πορτρέτα της ομάδας των παριζιάνων φίλων του, στην οποία συμμετείχαν πολλές καλλιτέχνιδες. Με χρώμα και σχέδιο, τα πορτρέτα θυμίζουν έργα του Πικάσο και του Γκούσταβ Κλιμτ της ίδιας περιόδου.
Θέατρο επιθεώρησης και σύγχρονος χορός: Εικόνες της μποέμ Παριζιάνας
Κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων του στο Παρίσι, ο Μοντιλιάνι παρακολουθούσε παραστάσεις σε θέατρα στην Μοντμάρτη, όπως το θέατρο Gaîté-Rochechouart, μαζί με τον Πολ και τον Ζαν Αλεξάντρ. Εκεί έκανε σχέδια που αποτύπωναν τις κινήσεις των χορευτριών, έργα που ενίοτε θυμίζουν τις αφίσες του Henri de Toulouse-Lautrec, ο οποίος είχε προηγουμένως σχεδιάσει στα ίδια μέρη. Οι μελέτες κίνησης μαρτυρούν το ενδιαφέρον του Μοντιλιάνι για τον σύγχρονο χορό. Οι χορεύτριες χόρευαν χωρίς τουτού και κορσάζ, με χιτώνες σε αρχαίο στύλ, διαφανή ρούχα ή σχεδόν γυμνές. Ο Μοντιλιάνι κατέγραψε την εμφάνισή τους σε δυναμικά σχέδια που τεκμηριώνουν ένα νέο, λεπτεπίλεπτο ιδανικό για την ανθρώπινη φιγούρα.
Εικόνες σώματος: τα πρώιμα γυμνά του Μοντιλιάνι
Ο Μοντιλιάνι, ο οποίος είχε μάθει το παραδοσιακό σχέδιο γυμνού στη Φλωρεντία και τη Βενετία, απελευθερώθηκε από τις ακαδημαϊκές συμβάσεις υπό την επίδραση της διεθνούς μοντέρνας τέχνης της εποχής του. Οι γωνιώδεις σιλουέτες των σχεδιασμένων γυμνών του μοιάζουν με εκείνες του Egon Schiele. Η ταχύτητα με την οποία ο Μοντιλιάνι δημιούργησε αυτές τις μελέτες θυμίζει τους πειραματισμούς στο γρήγορο σχέδιο γυμνών σωμάτων σε κίνηση που εφάρμοσαν οι Γερμανοί εξπρεσιονιστές, εμπνευσμένοι από τις ακουαρέλες του Auguste Rodin. Σε μια προσπάθεια να υπερβεί τα παραδοσιακά ιδεώδη της φιγούρας της ακαδημαϊκής τέχνης, καλλιτέχνες όπως ο Μοντιλιάνι και ο Πικάσο εξερεύνησαν τη μη ευρωπαϊκή τέχνη.
Ο κοσμοπολίτικος κύκλος του Μοντιλιάνι στο Μοντπαρνάς
Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Μοντιλιάνι ζωγράφισε πορτρέτα των φίλων του ως εκδήλωση του πνεύματος μιας καλλιτεχνικής κοινότητας απαλλαγμένης από εθνικιστικά συναισθήματα. Σε αυτή τη σειρά, όχι μόνο μνημόνευσε μια ομάδα περιπετειωδών καλλιτεχνών της πρωτοπορίας σε συνεχή αλληλεπίδραση, αλλά και κωδικοποίησε το αδιαμφισβήτητο στυλ του, απεικονίζοντας τα θέματά του μετωπικά και αποδίδοντάς τα με μια επίπεδη, γραμμική, απλοποιημένη μορφή. Όπως οι κυβιστικοί πίνακες, τα πορτρέτα του συνδυάζουν πολλαπλές προοπτικές. Συχνά τα πρόσωπα μοιάζουν να κοιτούν ταυτόχρονα προς τα μέσα – μέσα από μάτια χωρίς κόρη- και προς τα έξω.
Σύντηξη των Αντιθέτων: Σχέδια για ένα Ναό της Ομορφιάς
Πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Μοντιλιάνι δημιούργησε γλυπτά με βάση την τέχνη των αρχαίων πολιτισμών. Εμπνεύστηκε από τις Καρυάτιδες και από αντικείμενα της αιγυπτιακής συλλογής του Λούβρου. Επηρεάστηκε επίσης από τους μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς που μελέτησε στο Musée d’Ethnographie du Trocadéro στο Παρίσι. Αντί να οικειοποιείται τέτοιες μορφές για τους σεξουαλικούς ή δαιμονικούς τους συσχετισμούς, όπως είχαν κάνει οι προηγούμενοι καλλιτέχνες, τις ενσωμάτωσε στον «Ναό της Ομορφιάς».
La Garçonne: Η Αρρενωπή Γυναίκα
Μεταξύ των καλλιτεχνών του Μονπαρνάς υπήρχαν γυναίκες ζωγράφοι, γλύπτριες, σχεδιάστριες μόδας και συγγραφείς διαφόρων εθνικοτήτων που είχαν έρθει στο Παρίσι για να ακολουθήσουν έναν αντισυμβατικό, ανεξάρτητο τρόπο ζωής. Στα πορτρέτα του, ο Μοντιλιάνι αποτύπωσε τη νέα εικόνα της γυναίκας garçonne (γυναίκα-αγόρι), που εκείνη την εποχή υπήρχε μόνο σε έργα γυναικών ζωγράφων όπως η Jeanne Mammen ή η Émilie Charmy και θα επανερχόταν μόνο κατά τη Νέα Αντικειμενικότητα της δεκαετίας του 1920. Με τα πορτρέτα του, ο Μοντιλιάνι έγινε ο χρονογράφος μιας νέας αυτοπεποίθησης των γυναικών που ανέλαβαν δράση σε πολλούς τομείς της κοινωνίας κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Σύγχρονες ματιές: Γυμνό και χειραφέτηση
Στις εικόνες των γυμνών του, ο Μοντιλιάνι συνδύαζε τόσο παραδοσιακά όσο και μοντέρνα στοιχεία: ενώ οι πόζες θυμίζουν τις Αφροδίτες της ιταλικής Αναγέννησης, οι φιγούρες είναι εκείνες των σύγχρονων γυναικών. Όπως η Paula Modersohn-Becker πριν από αυτόν και η Émilie Charmy στη δική του εποχή, χρησιμοποίησε περικομμένες συνθέσεις και κοντινές λήψεις. Το 1917 οι γυμνοί πίνακες του Μοντιλιάνι προκάλεσαν σκάνδαλο στην πρώτη και μοναδική ατομική του έκθεση, που πραγματοποιήθηκε στην Galerie Berthe Weill. Οι σύγχρονοί του είχαν σοκαριστεί περισσότερο από τα λεπτά σώματα και τα γεμάτα αυτοπεποίθηση βλέμματα – μια αντανάκλαση του ιδανικού της femme garçonne, της έκφρασης μιας γυναικείας ανεξαρτησίας ασυνήθιστης για την εποχή, παρά από το ίδιο το γυμνό.
Καταφύγιο στο Νότο: Χρώματα φωτεινά, ήσυχες χειρονομίες
Με την προέλαση των γερμανικών στρατευμάτων στο Παρίσι το 1918, ο Μοντιλιάνι και άλλοι καλλιτέχνες αναζήτησαν καταφύγιο στη Νότια Γαλλία. Εκεί τον υποστήριξαν οι έμποροι του Paul Guillaume και Léopold Zborowski. Η δεκατετράμηνη απουσία του από τον καλλιτεχνικό κόσμο του Παρισιού σηματοδοτεί ένα «διάλειμμα» στο έργο του Μοντιλιάνι. Στο νότιο φως, τα χρώματα των πορτρέτων του φωτίστηκαν, συνάντησε επίσης τον Pierre-Auguste Renoir και αγκάλιασε και πάλι τον πρώιμο ενθουσιασμό του για τα πορτρέτα του Paul Cézanne. Ο Μοντιλιάνι εξακολουθούσε να απεικονίζει τα θέματά του με μετωπικό, επίπεδο τρόπο, αλλά η προηγούμενη ένταση γίνεται τώρα μια ήρεμη επιφυλακτικότητα. Τα πορτρέτα του μεταφέρουν μια εσωστρεφή ψυχρότητα παρόμοια με το έργο του Gustav Klimt ή μια υπαρξιακή αβεβαιότητα που θυμίζει τις εικόνες παιδιών του Egon Schiele. Αφού επέστρεψε στο Παρίσι, ο Μοντιλιάνι πέθανε από φυματίωση στις αρχές του 1920.
Πηγές: κείμενα της έκθεσης
Φωτογραφίες: museum-barberini.de
Κεντρική εικόνα θέματος: Modigliani, Reclining Nude (on the left side), 1919, oil on canvas,89, 5x 146, 7 cm, Nahmad Collection, museum-barberini.de