Η ομαδική εικαστική έκθεση με τίτλο Οἴκαδε. Το ταξίδι της επιστροφής προσκαλεί τους θεατές στην εξερεύνηση της έννοιας της επιστροφής στον οικείο χώρο του ανήκειν. Μέσα από ένα ευρύ φάσμα εικαστικών μέσων και προσεγγίσεων, πέντε καταξιωμένοι σύγχρονοι Έλληνες εικαστικοί, ο Άγγελος Αντωνόπουλος, ο Σπύρος Βερύκιος, ο Παναγιώτης Λαμπρινίδης, ο Μιχάλης Μανουσάκης και ο Κώστας Παπανικολάου επιχειρούν ένα ταξίδι αναστοχασμού, που ξεπερνά τη στενή χωρική αντίληψη του οικιακού χώρου, και προσκαλεί τους θεατές σε μια βαθύτερη κατανόηση του τι σημαίνει να βιώνεις έναν οικείο τόπο, συναισθηματικά, πνευματικά και φαντασιακά. Η διερεύνηση της έννοιας του σπιτιού επιχειρείται μέσα από μια πολυεπίπεδη ανάδειξη των ψυχοκοινωνικών αναπαραστάσεων του κατοικείν, της συναισθηματικής διάστασης του δεσμού με τον οικείο χώρο και της πολιτισμικής αξίας του στη διαμόρφωση της προσωπικής ταυτότητας.
Ο αρχαιοελληνικός όρος “οίκαδε” σημαίνει “προς τον οίκο”, μια φράση που δηλώνει την επιστροφή στο σπίτι, την πατρίδα, ίσως σε έναν οικείο χώρο μετά από μακρά απουσία. Στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, η αρχετυπική έννοια του νόστου, της επιστροφής στο σπίτι, ξεπερνά την περιπετειώδη αφήγηση, όπου ο ήρωας περιπλανάται σε στεριά και θάλασσα για να επιστρέψει στην πατρίδα του. Η Οδύσσεια, ως θεμελιακό υπόδειγμα του νόστου, περιγράφει την περιπλάνηση και την επιστροφή στην πατρίδα, που εκτείνεται σημειολογικά πέρα από την άφιξη σε έναν οικείο τόπο και ενέχει σύνθετους υπαρξιακούς συμβολισμούς. Στο ομηρικό έπος η έννοια του νόστου της επιστροφής στο σπίτι, στην Ιθάκη, δηλώνεται ως γεωγραφικός τόπος και εσωτερική πατρίδα ταυτόχρονα, και μας ωθεί αναπόφευκτα να αναστοχαστούμε το ρόλο του σπιτιού, της εμπειρίας και της μνήμης του τόπου, που ανήκει κάποιος, και διαμορφώνει την ταυτότητά του, και πως έχει μεταλλαχθεί στην εποχή μας.
Καθώς τα τελευταία χρόνια, το θέμα της κατοικίας έχει αποκτήσει δεσπόζουσα σημασία σε παγκόσμια κλίμακα, πολυάριθμες εικαστικές εκθέσεις εξερευνούν το σύνθετο πλέγμα των πολιτικών και κοινωνικών συσχετισμών, που διέπουν την έννοια του οικιακού χώρου. Η μορφή της κατοικίας σε ένα ταχέως παγκοσμιοποιημένο κόσμο, η εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στην ιδιωτικότητα και το δημόσιο βίο, ο συνεχής επαναπροσδιορισμός της ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας, ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας της οικογένειας είναι ορισμένα μόνο από τα καίρια κοινωνικά ζητήματα, που αναδεικνύονται στο σύγχρονο καλλιτεχνικό τοπίο.
Μια πρώτη ερμηνεία του οικιακού χώρου, περιλαμβάνει αναπόφευκτα στο δομημένο χώρο, την αρχιτεκτονική κατασκευή, που προσφέρει καταφύγιο από τις περιβαλλοντικές συνθήκες και ταυτόχρονα αποκαλύπτει τις κοινωνικές συνθήκες, τις αισθητικές τάσεις, τις τεχνολογικές καινοτομίες, που τον δημιούργησαν και εξυπηρετούν τις ανάγκες αυτοπροσδιορισμού και κοινωνικής προβολής των ενοίκων του. Παράλληλα αντιλαμβανόμαστε τον ιδιωτικό χώρο, ως έννοια που εκφράζει την υπαρξιακή ανάγκη του ανθρώπου για προστασία και ασφάλεια, καθώς προσφέρει καταφύγιο από τον διαμορφωτικό έλεγχο της δημόσιας κοινωνικής σφαίρας.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Προσεγγίζοντας το σπίτι ως μια ευρύτερη εννοιολογική οντότητα, που υπερβαίνει τη φυσική υπόσταση του χώρου κατοίκησης ή της αρχιτεκτονικής μορφής και γίνεται αποθετήριο των αναμνήσεων, των συναισθημάτων και των εμπειριών, που συνιστούν το θεμέλιο της ταυτότητάς μας, ο φιλόσοφος Gaston Baschelard προτείνει την ερμηνεία του σπιτιού, ως αποθέτη του άυλου, που προστατεύει και επιτρέπει τη γαλήνια ονειροπόληση, μετατρέποντας τον οικιακό χώρο σε καταφύγιο της φαντασίας και του συναισθήματος. Με άλλα λόγια το σπίτι μεταβάλλεται σε ένα τόπο, όπου κάθε δωμάτιο κάθε γωνιά είναι οικείοι χώροι, που κρύβουν τους φόβους, τα μυστικά, τις ελπίδες και τις αναμνήσεις μας. Η έννοια της “αγάπης για τον τόπο” του Bachelard, υπογραμμίζει τη συναισθηματική προσκόλληση στον οικείο χώρο και την ασφάλεια που αυτός παρέχει, ιδιαίτερα σε έναν κόσμο ρευστό, σε έναν κόσμο, που αλλάζει διαρκώς γύρω μας. Έχοντας τις ρίζες του στην οικειότητα της αρχέγονης εστίας, ο χώρος του σπιτιού λειτουργεί ως πηγή παρηγοριάς και σταθερότητας, ωθώντας μας ξανά και ξανά να επιστρέφουμε στις ρίζες μας για την αναζήτηση της χαμένης οικειότητας. Ο έννοια του σπιτιού και εν γένει η έννοια του κατοικείν δεν είναι απλώς μια λειτουργική δραστηριότητα, αλλά μια βαθιά προσωπική και ψυχοκοινωνική διαδικασία, που διαμορφώνει την κατανόηση του εαυτού μας και του κόσμου γύρω μας.
Ο καθένας κρύβει μέσα του έναν Οδυσσέα που ταξιδεύει στο χρόνο, και νοσταλγεί την επιστροφή του στην Ιθάκη. Ο αποχωρισμός από έναν αγαπημένο τόπο ή μια οικεία κατάσταση μεγάλης συναισθηματικής αξίας, είτε πρόκειται για το σπίτι των παιδικών χρόνων, είτε για τους “σημαντικούς άλλους” της ζωής μας, καθώς και η επιθυμία για επιστροφή στους “οκείους τόπους” μας αποτυπώνονται βαθιά μέσα μας. Αυτή η νοσταλγία, δεν είναι απλώς μια επιθυμία για επιστροφή στην οικεία κατάσταση, αλλά μια βαθιά ανάγκη να αναβιώσουμε ένα κομμάτι του εαυτού, που έμεινε πίσω στο παρελθόν.
Διαχρονικά η επιστροφή σε οικείους τόπους, κυριαρχεί στην παγκόσμια λογοτεχνία, ως μια διακριτή πτυχή της ανθρώπινης κατάστασης, ένα κοινό νήμα, που επανέρχεται και νοηματοδοτείται από διαφορετικούς πολιτισμούς και εποχές. Το ταξίδι της επιστροφής, είτε σε ένα τόπο, όπως η οικογενειακή εστία, είτε σε μια ειδυλλιακή κατάσταση, όπως ο Κήπος της Εδέμ, συμβολίζει μια βαθύτερη αναζήτηση για ολοκλήρωση και πληρότητα. Αντιπροσωπεύει την επιθυμία να επιστρέψουμε στην αρχή, με την κρυφή ελπίδα να ανακτήσουμε τη χαμένη αθωότητα, τον αρχετυπικό “Εαυτό” ή απλώς την αίσθηση ασφάλειας, που μεταφορικά ενσαρκώνουν οι οικείοι τόποι. Η επιστροφή στο σπίτι, δεν περιορίζεται στον οικείο τόπο, είναι κυρίως ένα ταξίδι υπαρξιακό σε αναμνήσεις και συναισθήματα, που συνδέονται με θραύσματα εμπειριών μέσω των οποίων ανακαλύπτουμε εκ νέου τα θεμέλια της μνήμης και της ταυτότητάς μας.
Γιατί όπως γράφει ο Τ.Σ. Έλιοτ στο Little Gidding, το τελευταίο από τα τέσσερα ποιήματα της ενότητας Τέσσερα Κουαρτέτα:
“Δε θα σταματήσουμε ποτέ να εξερευνούμε
Και το τέλος της όλης εξερεύνησής μας
Θα ‘ναι να φτάσουμε εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε
Και να πρωτογνωρίσουμε το μέρος.”
(Μτφ. Χ. Βλαβιανός)
Αναπόφευκτα το ταξίδι της επιστροφής είναι φορτισμένο με το παράδοξο της αναζήτησης ενός τόπου ή μιας κατάστασης, που δεν υπάρχει πλέον, με τη βεβαιότητα της απογοήτευσης, που κουβαλά η διάψευση των αγαπημένων αναμνήσεων, του εξιδανικευμένου παρελθόντος, που στάθηκαν πιστοί σύντροφοι στο ταξίδι του γυρισμού. Και όταν πια η μυθική Ιθάκη χαθεί, ως προορισμός και τόπος μνήμης, το ταξίδι της επιστροφής μετουσιώνεται από την ανάγκη της ανάκτησης αυτού που χάθηκε για πάντα, στη βαθύτερη κατανόηση του εαυτού και του κόσμου.
Μέσα από πίνακες ζωγραφικής, επίτοιχα και γλυπτά, πέντε καταξιωμένοι σύγχρονοι Έλληνες εικαστικοί, ο Άγγελος Αντωνόπουλος, ο Σπύρος Βερύκιος, ο Παναγιώτης Λαμπρινίδης, ο Μιχάλης Μανουσάκης και ο Κώστας Παπανικολάου ερμηνεύουν τις έννοιες του οικείου, της μνήμης, και της ταυτότητας.
Ο Άγγελος Αντωνόπουλος πραγματεύεται ζητήματα ταυτότητας και πολιτιστικής συνέχειας κυρίως με την ενασχόλησή του με την έννοια της συγχώνευσης και του επαναπροσδιορισμού παραδοσιακών συμβόλων με σύγχρονα μέσα. Μέσα από την αμφισβήτηση και την εκ νέου ερμηνεία, δε συντηρεί τα παραδοσιακά σύμβολα, αλλά προωθεί ένα επίκαιρο διάλογο μεταξύ του παλαιού και του νέου. Τα υβριδικά σύμβολα του καλλιτέχνη υπογραμμίζουν τη σημασία της σύνδεσης του παρελθόντος με το παρόν με τα έργα του λειτουργούν ως οδυνηρές υπενθυμίσεις του κρίσιμου ρόλου που διαδραματίζει η τέχνη στην εξέταση την επανεκτίμηση οικείων συμβόλων σε ένα σύγχρονο πλαίσιο, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τη ρευστή φύση της πολιτισμικής ταυτότητας. Η βαθιά κριτική προσέγγιση του έργου του προκαλεί το θεατή να αλληλεπιδράσει με το έργο τέχνης να διερευνήσει τις προσωπικές του εμπειρίες και να αναστοχαστεί τις έννοιες της πολιτιστικής ταυτότητας και της συνέχειας.
Ο Κώστας Παπανικολάου ζωγραφίζει την “Ελλάδα σαν σπίτι, και το σπίτι σαν Ελλάδα”. Στο έργο του υφαίνει αριστοτεχνικά θέματα της καθημερινής ζωής σε τάπητες αστικών τοπίων. Ο καλλιτέχνης εμβαθύνει στην οικιακή σφαίρα, αποτυπώνοντας τα συναισθήματα και τις εμπειρίες των πρωταγωνιστών του, ενώ ταυτόχρονα συλλαμβάνει το σπίτι ως μια πλούσια, βιωμένη εμπειρία. Αποτυπώνει προσωπικές στιγμές συνηθισμένων ανθρώπων, απλές χειρονομίες, καθημερινά περιστατικά, θραύσματα οικείων εμπειριών. Εστιάζοντας στο οικείο, το γνωστό, το ταπεινό αποκαλύπτει την ποίηση της πραγματικότητας, που έχουμε λησμονήσει, ενώ ταυτόχρονα ενθαρρύνει τη βαθύτερη εκτίμηση της αισθητικής και συναισθηματικής πολυπλοκότητας, που καθορίζει την καθημερινή ζωή. Η βαθιά σύνδεσή του έργου του με τις παραδόσεις της ελληνικής ζωγραφικής και η χρήση του ελληνικού φωτός λειτουργεί ως γέφυρα, που συνδέει τις ιστορικές πρακτικές της τέχνης με τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Ο Μιχάλης Μανουσάκης ενσωματώνει στα έργα του το μοτίβο του σπιτιού με έντονα συμβολικό τρόπο ως ένα σύνθετο έμβλημα της ανθρώπινης εμπειρίας, που περικλείει στα όριά του ζητήματα απομόνωσης, μνήμης και υπαρξιακής ενδοσκόπησης. Μέσα από ένα ιδιότυπο εκφραστικό ιδίωμα ρεαλισμού και αφαίρεσης, οι μεταφυσικοί τόποι του καλλιτέχνη υποδηλώνουν ταυτόχρονα αισθήματα οικειότητας και αποξένωσης. Ο έντονα υπαρξιακός χαρακτήρας του έργου του προσκαλεί το θεατή σε ένα εσωτερικό ταξίδι στην αθωότητα (;) της παιδικής ηλικίας. Αλλοιώνοντας τις αρχιτεκτονικές φόρμες και υιοθετώντας αλλότρια τοπία, ο καλλιτέχνης εκφράζει τη συναισθηματική και ψυχολογική ένταση που ελλοχεύει στον οικείο χώρο του σπιτιού. Οι έννοιες της οικογένειας, των ανθρώπινων σχέσεων, της ασφάλειας και της ευαλωτότητας, του ορίου μεταξύ της ιδιωτικής και της δημόσιας ζωής αναδεικνύουν τον οικιακό χώρο ως καταφύγιο και τόπο έκθεσης, ως μεταφορά του εαυτού, που ενσαρκώνει τα πολλαπλά και ενίοτε αμφίσημα επίπεδα της ταυτότητας του.
Ο Σπύρος Βερύκιος μετουσιώνει τον οικείο χώρο του σπιτιού σε ένα μυστικό, ονειρικό τόπο, που ξεδιπλώνεται στο υποσυνείδητο του θεατή. Σκηνές που προκαλούν αισθήματα ενδοσκόπησης και νοσταλγίας γεφυρώνουν με ένα ποιητικό τρόπο τον απτό κόσμο με τον κόσμο της ανθρώπινης εμπειρίας. Από τα εσωτερικά σπιτιών ως τα αστικά τοπία που πάλλονται από ενέργεια και αφηγηματική πυκνότητα, οι εικόνες του καλλιτέχνη αφηγούνται ιστορίες, που αγγίζουν τις προσωπικές εμπειρίες των θεατών. Μέσα από ένα ιδιότυπο εκφραστικό ιδίωμα ρεαλισμού και φανταστικών στοιχείων μεταμορφώνει ποιητικά τις οικείες εικόνες του καθημερινού χώρου, ενώ ταυτόχρονα συγχωνεύει επιδέξια το πραγματικό με το φανταστικό, δημιουργώντας αναπαραστάσεις, που αμφισβητούν τις συμβατικές αντιλήψεις για την πραγματικότητα. Η πόλη, ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στο έργο του καλλιτέχνη, απεικονίζεται ως μια ζωντανή οντότητα, που διαπνέεται από ιστορίες, όνειρα και αναμνήσεις. Οι ατμοσφαιρικές και περίπλοκα λεπτομερείς απεικονίσεις των αστικών τοπίων του αποτυπώνουν την ενέργεια της μητροπολιτικής ζωής, ενώ παράλληλα αποπνέουν συναισθήματα απομόνωσης και μοναξιάς.
Ο Παναγιώτης Λαμπρινίδης διερευνά συχνά τα ψυχολογικά και υπαρξιακά βάθη της ανθρώπινης εμπειρίας, χρησιμοποιώντας το ανθρώπινο σώμα ως μέσο για να εκφράσει τις έννοιες της σύνδεσης και του διαχωρισμού. Μέσα από την στοχαστική επιλογή του υλικού του, ο καλλιτέχνης αποτυπώνει αριστοτεχνικά την ανθρώπινη ευαλωτότητα και αντοχή. Αυτή η ποιητική ουσία διακρίνεται στον τρόπο με τον οποίο τα γλυπτά του καλλιτέχνη αιωρούνται στο χρόνο με τις αρμονικές χειρονομίες τους να αντηχούν αρχετυπικά συναισθήματα απόγνωσης, έκστασης ή σιωπηλού συλλογισμού. Δημιουργώντας συνδέσεις, που υπερβαίνουν τα γεωγραφικά και πολιτισμικά όρια, ο καλλιτέχνης καλεί το θεατή να ανιχνεύσει τα βάθη της ανθρώπινης συνείδησης και των δεσμών, που αναπτύσσονται σε τόπους αινιγματικούς. Τα γλυπτά του μας ωθούν να αναμετρηθούμε με θεμελιώδη ερωτήματα γύρω από την ύπαρξη, τη συγγένεια, την οικειότητα και την αποξένωση.
Η έκθεση, σε επιμέλεια της Αναστασίας Μπαλάσκα, ιστορικού τέχνης-μουσειολόγου, θα παρουσιαστεί στην αίθουσα τέχνης Estudio Gallery από τις 18 Μαΐου έως τις 8 Ιουνίου.
Κεντρική εικόνα θέματος: Σπύρος Βερύκιος, Επιστροφή, 50 Χ 80 cm, Λάδι σε μουσαμά (λεπτομέρεια έργου)