Pierrot lunaire: Αφιέρωμα στον Άρνολντ Σαίνμπεργκ στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

Στον Άρνολντ Σαίνμπεργκ (1874-1951), την ηγετική φυσιογνωμία της Δεύτερης Σχολής της Βιέννης, είναι αφιερωμένη η συναυλία της Τετάρτης 23 Οκτωβρίου (ώρα: 20.30) στην Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος, στην οποία το Σύνολο Εαρινού Φεστιβάλ Παξών και η μετζοσοπράνο Αγγελική Καθαρίου θα παρουσιάσουν τη ρηξικέλευθη –για την εποχή της– σύνθεσή του « Pierrot lunaire » για σύνολο και φωνή.

Διευθύνει ο πιανίστας, συνθέτης και μαέστρος Βασίλης Τσιατσιάνης. Το αφιέρωμα στον πρωτοπόρο δάσκαλο του 20ού αιώνα θα πλαισιωθεί επίσης από έργα των μαθητών του Χανς Άισλερ, Λου Χάρρισον και Νίκου Σκαλκώτα, καθώς και δύο άλλων σπουδαίων δημιουργών της Δεύτερης Βιεννέζικης Σχολής, των Μπεργκ και Βέμπερν. Η συναυλία εντάσσεται στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Κύκλου «Σύγχρονη μουσική δημιουργία» και πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της Αυστριακής Πρεσβείας.

Εναρκτήρια σύνθεση της βραδιάς θα είναι το Πρελούδιο και Φούγκα πάνω στο όνομα του Bach για τρίο εγχόρδων, έργο 46 (1934) του Χανς Άισλερ.

Γεννημένος στη Λειψία, ο Άισλερ (1898-1962) μετεγκαταστάθηκε στη Βιέννη και μελέτησε σύνθεση με τον Σαίνμπεργκ από το 1919 έως το 1923. Υπήρξε ο πρώτος μαθητής του που υιοθέτησε τη δωδεκατονική και σειραϊκή τεχνική, για να διαφοροποιηθεί στη συνέχεια προσανατολιζόμενος στην πολιτική στράτευση της μουσικής του (ήταν ενεργός υποστηρικτής του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος) και αφομοιώνοντας στοιχεία της τζαζ και του γερμανικού καμπαρέ. Μετά την άνοδο του Ναζισμού στην Γερμανία, κατέφυγε στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά η καλλιτεχνική του πορεία, ως κινηματογραφικού συνθέτη κυρίως, ανακόπηκε λόγω του Ψυχρού Πολέμου, με αποτέλεσμα το 1948, λόγω των πολιτικών του φρονημάτων, να υποχρεωθεί σε εκτοπισμό και να βρει καταφύγιο αρχικώς στην Πράγα, κατόπιν στην Βιέννη και αργότερα στο Ανατολικό Βερολίνο, όπου και πέθανε. Έχει ταφεί δίπλα στον Μπέρτολτ Μπρεχτ, με τον οποίο ο Άισλερ είχε συνδεθεί με στενή φιλία μέχρι το τέλος της ζωής του.

Τον Χανς Άισλερ θα ακολουθήσει στο πρόγραμμα ο Άλμπαν Μπεργκ (1885-1935) με τα  Τέσσερα κομμάτια για κλαρινέτο και πιάνο, έργο 5. Τα κομμάτια γράφτηκαν τον Μάιο του 1913, είναι αφιερωμένα στον Άρνολντ Σαίνμπεργκ και εκδόθηκαν επτά χρόνια αργότερα. Οι επιρροές του δασκάλου Σαίνμπεργκ στη σύνθεση του μαθητή του Μπεργκ είναι προφανείς: τα κομμάτια είναι αυστηρώς ατονικά και χαρακτηρίζονται από εκπληκτική δομική συνοχή και ενότητα. Μάλιστα, τον Ιούνιο του 1913, ο Άλμπαν Μπεργκ επισκέφθηκε τον Σαίνμπεργκ στο Βερολίνο, όπου παρακολούθησε εντυπωσιασμένος τις πρόβες του « Pierrot lunaire », ένα έργο που τον επηρέασε βαθύτατα στη μετέπειτα συνθετική του πορεία. Με την ευκαιρία του ταξιδιού αυτού, ο Μπεργκ έδειξε στον Σαίνμπεργκ τα νέα του Κομμάτια για κλαρινέτο και πιάνο, αλλά απογοητεύθηκε από την επικριτική στάση του δασκάλου του, ο οποίος του είχε επισημάνει κάποιες σοβαρές, κατά τη γνώμη του, αδυναμίες της παρτιτούρας.

Στη συνέχεια του προγράμματος θα ακουστεί το Μπολερό για βιολοντσέλο και πιάνο του Νίκου Σκαλκώτα (1904-1949). Ο Σκαλκώτας, ύστερα από την αποφοίτησή του με Χρυσό Μετάλλιο από το Ωδείο Αθηνών ως βιολονίστας (1918), σπούδασε σύνθεση με υποτροφία του Ιδρύματος Αβέρωφ στη  Γερμανία. Μελέτησε με τους Βάιλ και Γιάρναχ, καθώς και με τον Άρνολντ Σαίνμπεργκ, δίπλα στον οποίο θήτευσε έως το 1931, χάρη σε νέα υποτροφία που του χορήγησε ο Εμμανουήλ Μπενάκης. Ο Σκαλκώτας, πάντως, ως συνθέτης, δεν ακολούθησε πιστά το δωδεκαφθογγισμό. Χάρη στο πληθωρικό ταλέντο του, δημιούργησε το δικό του ιδιόμορφο ύφος ενσωματώνοντας στοιχεία της ελληνικής παράδοσης, του σειραϊσμού αλλά και του ευρωπαϊκού νεοκλασικισμού. Όμως, το ελεύθερο και πολυσυλλεκτικό ύφος του, όταν επέστρεψε αργότερα στην Ελλάδα, τον έφερε σε σύγκρουση με το μουσικό κατεστημένο της εποχής του και ειδικότερα με τους φανατικούς και συντηρητικούς θιασώτες της λεγόμενης «Εθνικής Σχολής». Ο Νίκος Σκαλκώτας συνέθεσε το Μπολερό για βιολοντσέλο και πιάνο μεταξύ 1948-49, κατά τη λεγόμενη Τρίτη Περίοδο (1946-1949), δηλαδή λίγο πριν πεθάνει. Οι συνθετικές περιπλανήσεις του, εκείνη τη δύσκολη εποχή της ζωής του, τον οδήγησαν πίσω στους δρόμους της τονικότητας και την αρμονίας, ενώ οι τελευταίες δημιουργίες του διακατέχονται από εντονότερη δραματικότητα και ζοφερότητα.

Μαθητής του Σαίνμπεργκ υπήρξε και ο Λου Χάρρισον (1917-2003), ο οποίος υπογράφει το Short Set from “Lazarus Laughed” για φλάουτο, βιολοντσέλο και πιάνο, που θα ακουστεί στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος στον κορυφαίο Βιεννέζο συνθέτη, παιδαγωγό, θεωρητικό και ζωγράφο. Ο Αμερικανός δημιουργός εντρύφησε στον δωδεκαφθογγισμό του Σαίνμπεργκ αλλά και στις αφροασιατικές κουλτούρες (καντονέζικη όπερα, ινδονησιακή μουσική, γκαμελάν, αφρικανικά κρουστά κ.ά.). Αφομοίωσε επίσης στο ιδίωμά του την τζαζ, καθώς και την παραδοσιακή αμερινδική και λόγια δυτική μουσική. Ανήκει στους συνθέτες του 20ού αιώνα που εργάστηκαν χρησιμοποιώντας το σύστημα των μικροτόνων. Η σύντομη σύνθεση Short Set from “Lazarus Laughed” για φλάουτο, βιολοντσέλο και πιάνο (1998) περιέχει κομμάτια από την παρτιτούρα που έγραψε ο Χάρρισον για να επενδύσει μουσικά τη ραδιοφωνική μετάδοση του φερώνυμου θεατρικού έργου («Ο Λάζαρος γέλασε», 1925-6) του διάσημου Αμερικανού συγγραφέα Ευγένιου Ο’Νηλ.

Μέλος της Δεύτερης Σχολής της Βιέννης υπήρξε και ο Άντον φον Βέμπερν (1883-1945), ο οποίος ήταν και αυτός μαθητής του Σαίνμπεργκ και φίλος του Άλμπαν Μπεργκ. Ο Αυστριακός μουσουργός και αρχιμουσικός θεωρείται ένας από τους χαρακτηριστικότερους εκπροσώπους του δωδεκαφθογγισμού και του σειραϊσμού. Σπούδασε Μουσικολογία στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, και η διδακτορική του διατριβή είχε θέμα το γρηγοριανό μέλος και την πρώιμη αναγεννησιακή μουσική. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στη σύνθεση, εργάστηκε επί σειρά ετών ως μαέστρος στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Στη συνέχεια, επέστρεψε στην Βιέννη για να συμμετάσχει στην οργάνωση της Εταιρείας Ιδιωτικών Μουσικών Εκτελέσεων του Σαίνμπεργκ (1918-1922). Παρότι η εργογραφία του δεν είναι ιδιαίτερα εκτενής, ο Βέμπερν άσκησε αποφασιστική επιρροή στους συνθέτες της μεταπολεμικής γενιάς, τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες (Μπουλέζ, Νόνο, Στοκχάουζεν, Κέιτζ κ.ά.). Στη συναυλία του Συνόλου του Εαρινού Φεστιβάλ Παξών, το κοινό θα έχει την ευκαιρία να ακούσει το Τρίο εγχόρδων, έργο 20 που γράφτηκε το 1927.

O επίλογος της βραδιάς ανήκει σε μια από τις πλέον εμβληματικές παρτιτούρες του 20ού αιώνα, τον « Pierrot Lunaire » του Άρνολντ Σαίνμπεργκ, ο οποίος επεδίωξε μέσα από αυτή την πρωτοποριακή του σύνθεση «να συναντήσει μια νέα έκφραση», όπως σημείωνε ο ίδιος στο ημερολόγιό του, το 1912. Ο «Πιερρότος στο σεληνόφως», που έχει ως σημείο αναφοράς του την ομώνυμη φιγούρα της commedia dell’ arte, γράφτηκε από τον Μάρτιο έως τον Ιούλιο του ίδιου έτους, κατόπιν παραγγελίας της Αλμπερτίνε Τσέμε. H Βιεννέζα ηθοποιός είχε ζητήσει από τον Σαίνμπεργκ να δημιουργήσει για εκείνη ένα μελόδραμα για φωνή και πιάνο, το οποίο παρουσίασε η ίδια, ντυμένη Κολομπίνα, σε πρώτη εκτέλεση τον Οκτώβριο του 1912 στο Βερολίνο. Ο Σαίνμπεργκ συνέθεσε μια εξπρεσιονιστική και ατονική –αλλά όχι δωδεκαφθογγική– παρτιτούρα για πέντε όργανα (φλάουτο, κλαρινέτο, βιολί, τσέλο και πιάνο) και αφηγητή χωρίς να καθορίζει ωστόσο τον τύπο της φωνής ή το φύλο του ερμηνευτή, αλλά διευκρινίζοντας ότι το φωνητικό ύφος θα έπρεπε να προσιδιάζει σε αυτό του αδόμενου λόγου (Sprechstimme), καθώς και σε εκείνο ενός κονφερανσιέ του γερμανικού καμπαρέ. Ο «Πιερρότος» έργο αρ. 21 εγγράφεται στην ακολουθία της αριθμολογικής εμμονής του συνθέτη, αφού ο αποτελείται από 21 γαλλικά ποιήματα του Βέλγου συμβολιστή Αλμπέρ Ζιρώ (1860-1929) σε μετάφραση του Όττο Έριχ Χάρτλεμπεν χωρισμένα σε τρεις ενότητες που περιλαμβάνουν η καθεμία από επτά ποιήματα. Η θεματολογία της κάθε ενότητας είναι διαφορετική: η πρώτη αφορά στον έρωτα και στη θρησκεία, η δεύτερη στη βία, το έγκλημα και τη βλασφημία και η τρίτη στα φαντάσματα του παρελθόντος και στην επιστροφή του Πιερρότου στην πατρίδα του, το Μπέργκαμο.

Στη συναυλία της 23ης Οκτωβρίου την υψηλών φωνητικών απαιτήσεων σύνθεση του Σαίνμπεργκ θα αποδώσει η Αγγελική Καθαρίου, μία μεσόφωνος που ειδικεύεται στο σύγχρονο ρεπερτόριο και έχει στο ενεργητικό της πολλές συνεργασίες με γνωστά σύνολα από την Ελλάδα και το εξωτερικό, καθώς και με διακεκριμένους μαέστρους (Αμπάντο, Πλασσόν, κ.ά.). Το βιογραφικό της περιλαμβάνει επίσης εμφανίσεις σε λυρικά θέατρα και συμφωνικές αίθουσες της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς και συμμετοχές σε αξιόλογες δισκογραφικές παραγωγές. Η Αγγελική Καθαρίου έχει τιμηθεί με το βραβείο Λεονκαβάλλο στο Λοκάρνο της Ελβετίας.

Το Σύνολο του Εαρινού Φεστιβάλ των Παξών είναι ένα ευέλικτο σύνολο μουσικής δωματίου. Απαρτίζεται από μουσικούς που έχουν εμφανιστεί σε συναυλίες σε Ελλάδα και εξωτερικό τόσο ως σολίστ, όσο και ως μέλη άλλων συνόλων και ορχηστρών. Σε συνεργασία με την Διεθνή Ακαδημία του Ensemble Modern της Φρανκφούρτης (IEMA) το Σύνολο προετοιμάζει και παρουσιάζει προγράμματα σύγχρονης κατά βάση μουσικής σε καταξιωμένους χώρους του εσωτερικού και του εξωτερικού. Από το 2012 στο Εαρινό Φεστιβάλ των Παξών συμμετέχουν οι μουσικοί: Ιάσων Κεραμίδης, βιολί – Θανάσης Σουργκούνης, βιόλα – Ηλίας Σδούκος, βιόλα – Μαρίνα Κολοβού, τσέλο – Fabiola Ojeda, τσέλο – Ζαχαρίας Ταρπάγκος, φλάουτο –  Ana Chifu, φλάουτο –  Κώστας Τζέκος, κλαρινέτο και Στέφανος Νάσος, πιάνο σε συνεργασία με τον μαέστρο Βασίλη Τσιατσιάνη και την μεσόφωνο Αγγελική Καθαρίου.

Το Σύνολο του Εαρινού Φεστιβάλ των Παξών παρουσιάζεται ως σύνολο και με μεμονωμένους μουσικούς στο Ίδρυμα Θεοχαράκη, τον Φ.Σ. Παρνασσό, το Γαλλικό Ινστιτούτο, τον πολυχώρο About, το Ινστιτούτο Goethe, και συνεργάζεται με το Ωδείο Αθηνών (εκπαιδευτικά προγράμματα από το 2013), την Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.

Ο Βασίλης Τσιατσιάνης, αριστούχος απόφοιτος του Ελληνικού Ωδείου (πιάνο και θεωρητικά),  αφού εργάστηκε ως μουσικός εκγυμναστής στην Εθνική Λυρική Σκηνή –ο νεαρότερος που υπήρξε ποτέ στην ιστορία της–, συνέχισε τις σπουδές του στη Μουσική Ακαδημία της Βιέννης όπου μελέτησε σύνθεση και διεύθυνση ορχήστρας. Δραστηριοποιείται στην Αυστρία και την Κεντρική Ευρώπη και έχει συνεργαστεί, υπό την τριπλή καλλιτεχνική του ιδιότητα, με ορχήστρες και καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Έργα του παρουσιάζονται συχνά σε ευρωπαϊκούς συναυλιακούς χώρους και έχουν μεταδοθεί από την κρατική Αυστριακή Ραδιοφωνία. Πρόσφατα διηύθυνε με ιδιαίτερη επιτυχία, στην Βιέννη, την αυστριακή πρεμιέρα της όπερας του Ρέιμοντ Γιού «Τhe Original Chinese Conjuror».