Πού να βρω την ψυχή μου: Κριτική βιβλίου του Μίκη Θεοδωράκη

Με τον υπότιτλο «Ιδέες» επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Ιανός και ο τρίτος τόμος της τριλογίας του Μίκη Θεοδωράκη, που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2002, ολοκληρώνοντας με τους φιλοσοφικούς στοχασμούς του, τα άρθρα του, τις ομιλίες και τις συνεντεύξεις του ένα έργο σταθμό για την κατανόηση του τρόπου σκέψης του μεγάλου Έλληνα συνθέτη.

Προηγήθηκαν ο Α’ τόμος με κείμενα του Μίκη Θεοδωράκη για τη μουσική, που περιλαμβάνει προλογικό σημείωμα του Ανδρέα Μαράτου, σε επιμέλεια Ιωάννας Κολοβού και  ο Β΄ για την τέχνη και τον πολιτισμό, που επιμελείται και προλογίζει η Ιωάννα Κολοβού και αποτελούν μια εξαιρετική παρακαταθήκη ιδεών του δημιουργού.

Οι άξονες στους οποίους στηρίζεται ο Γ΄ τόμος—επίσης με πρόλογο και σε επιμέλεια της Ιωάννας Κολοβού— είναι η Ιστορία, η Θρησκεία, η Ευρώπη και ο κόσμος, το πολιτειακό ζήτημα, η Τουρκοκρατία, η κρίση στο Αιγαίο, τα θέματα της Γιουγκοσλαβίας και του Οτσαλάν, η Παλαιστίνη και τα ελληνοτουρκικά, το Ιράκ και η ιδεολογία. Στα κείμενά του αυτά μπορεί κανείς να διακρίνει την πολιτική του συγκρότηση και σκέψη, την ελληνικότητα της πολιτισμικής πεμπτουσίας και τη σχέση του με το δημοκρατικό φρόνημα της ελευθερίας, μια σχέση που καθόρισε τη ζωή του και το έργο του.

Σημαντικό είναι το κείμενό του «Αντιμανιφέστο», το οποίο περιλαμβάνεται στον τόμο αυτό. Πρόκειται για ένα κείμενο που παρουσιάστηκε το 1987, στη συνάντηση προσωπικοτήτων στο Τίμπιγκεν της Γερμανίας, όπου συγγραφείς, επιστήμονες, συνδικαλιστές και καλλιτέχνες συγκεντρώθηκαν για να μιλήσουν «Για έναν Πολιτισμό της Ειρήνης». Χαρακτηριστικό είναι ότι, ύστερα από τόσα χρόνια, το κείμενο αυτό, ένα μανιφέστο για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ελευθερία, παραμένει επίκαιρο όσο ποτέ και προτείνει ένα ουσιαστικότερο επίπεδο διαβίωσης και ένα καλύτερο μέλλον για τους λαούς. Και ίσως αυτός είναι ο λόγος που όλοι οι λαοί τον γνωρίζουν και τον θεωρούν δικό τους άνθρωπο. Επειδή αφουγκράστηκε την οδύνη τους, βίωσε τη μοναδικότητά τους, τη σεβάστηκε και με το δικό του μέτρο ζωής πολέμησε για να τη διασφαλίσει.

Τα κείμενα αυτά είναι ιδιαίτερης αξίας ακριβώς επειδή σηματοδοτούν μια στάση ζωής σε έναν πολυσύνθετο κόσμο, ο οποίος προάγει τον πολιτισμό και την επερχόμενη πρόοδό στις κοινωνίες που προχωρούν χωρίς όμως να απομακρύνονται από τις ρίζες τους, τα ιδανικά και τις ανθρωπιστικές του αξίες. Κείμενα σπαρακτικά που μαρτυρούν την ανησυχία ενός μεγάλου δημιουργού μπροστά στο μέλλον. Προφητικά καθώς καταδεικνύουν τα αίτια και τα αιτιατά γεγονότων που τραυμάτισαν το παρελθόν αυτού του τόπου και διαχρονικά απειλούν το μέλλον του.

Αυτό που διακρίνει άλλωστε στην πλειονότητά τους είναι η ένταση της γραφής, η τολμηρότητα της σκέψης, η οργάνωση της εκφραστικής δυνατότητας και οι πυρήνες μιας γλωσσικής αγωγής που αβίαστα χρησιμοποιεί ο Μίκης στον χειμαρρώδη λόγο του ανατροφοδοτώντας τη σκέψη του αναγνώστη και θέτοντας παράλληλα τους προβληματισμούς του σε αναζήτηση ευήκοων ώτων.

Και βεβαίως, παρούσα παντού, η μουσικότητα του λόγου. Η ρητορική διάσταση του εκφράζεται μέσω μιας μουσικής αρμονίας που λειτουργεί ως παράγοντας μιας ηθικής, πνευματικής και ιδεολογικής μεταμόρφωσης του ανθρώπου. Ο ποιητικός λόγος εισχωρεί μέσα στην επαναστατικότητα και δημιουργεί συνάψεις ηχητικής ευρυθμίας που κατορθώνουν να φέρνουν στην επιφάνεια την ποίηση της εξέγερσης. Αλλά και της αβάσταχτης αγωνίας που συνταράζει τον δημιουργό σε κάθε περίοδο της ζωής του και της μουσικής του διαδρομής.

Ο Μίκης αναζητά την οδό που θα οδηγήσει την ανθρωπότητα στο όραμα μιας οικουμενικής φιλίας. Πιστεύει ότι ο πολιτισμός είναι ο πιο σίγουρος δρόμος αλλά παράλληλα υπάρχει πάντα ο αγώνας. Και κάθε εποχή έχει τους δικούς της τρόπους αντίστασης για να αγωνίζεται για τα ιδανικά της. Αλλά το σημαντικό είναι να ανησυχεί κανείς και να αντιστέκεται σε ό,τι επιβουλεύεται τις προσωπικές, κοινωνικές και εθνικές του αξίες. Γράφει χαρακτηριστικά:

«Οι εποχές αλλάζουν, οι μορφές καταπίεσης και βίας της εξουσίας αλλάζουν, επομένως και οι τρόποι αντίστασης αλλάζουν. Σήμερα μπορεί κανείς να αγωνίζεται και να αντιστέκεται με ένα κείμενο, με ένα τραγούδι, με τη σιωπή του και πάνω από όλα με τη στάση ζωής του».

Και οι τρεις τόμοι κοσμούνται στο εξώφυλλό τους από το διάγραμμα των μουσικών έργων του, όπως το έχει φιλοτεχνήσει ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης.