Ρομαντισμός: Ένα κίνημα από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο

Η γέννηση του ρομαντισμού: μια πράξη αλήθειας

Ζούμε «στην εποχή των επαναστάσεων» για να θυμηθούμε τον κορυφαίο ιστορικό Έρικ Χόμπσμπαουμ. Κάθε περίοδος της πρόσφατης ιστορίας – η τέχνη ακολουθεί και αντιδρά στα γεγονότα της ιστορίας – έχει σημαδευτεί από την γέννηση ενός νέου καλλιτεχνικού κινήματος, ενός νέου φορέα που μέσω των έργων θα προσπαθήσει να κομίσει μία καινοτόμα ματιά. Αυτή η ίδια ληξιαρχική πράξη γεννήσεως προκύπτει και από την φιλοδοξία μίας ομάδας ανθρώπων να απεμπολήσουν τον ρόλο και την ιδιότητα των συνεχιστών μιας ξεπερασμένης λογικής και φιλοσοφίας που σαφώς δεν τους ταιριάζει και δεν συνάδει με το δικό τους πνεύμα την συγκεκριμένη εκείνη περίοδο.

Το κίνημα του ρομαντισμού γεννήθηκε στα τέλη του 18^ου αιώνα και στις αρχές του 19^ου μέσα από την ανάγκη έκφρασης και ανάδειξης μιας διαφορετικής προσέγγισης στον τρόπο αντίληψης του κόσμου. Το κίνημα ξεκίνησε αρχικά από την λογοτεχνία και επεκτάθηκε ύστερα τόσο στην λογοτεχνία όσο και στην μουσική, δηλαδή τέχνες που παραδοσιακά έχουν αυτό το ερέθισμα να προβάλουν την πρωτοπορία, ένα χαρακτηριστικό που σε κάθε περίοδο της ιστορίας της τέχνης γίνεται ακόμα πιο έντονο, ειδικά μέσα στον 20^ο αιώνα. Το κίνημα του ρομαντισμού εναντιωνόταν ως προς το καλλιτεχνικό του μέρος σε έναν στείρο ακαδημαϊσμό και αυτή την πίστη στον κλασικισμό από τον όποιο έλειπε το συναίσθημα. Γιατί ο όρος ρομαντισμός, που χρησιμοποιούμε σήμερα κατά κόρον, είναι η επιθυμία ένταξης των συναισθημάτων όχι τόσο εναντίον της λογικής, όσο εναντίον της μονόπλευρης κυριαρχίας της λογικής.

Βρισκόμαστε στο τέλος του 18^ου αιώνα οπότε κυριαρχεί η βαριά κληρονομιά της βασιλικής και αριστοκρατικής παράδοσης στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, όπως είναι η Μεγάλη Βρετανία, η Γερμανία, η Γαλλία και η Ισπανία. Χώρες όπου ο Ρομαντισμός θα βρει πρόσφορο έδαφος και θα ανθίσει μέσα από την διάθεση προσωπικοτήτων όπως είναι ο Γκαίτε, ο Ουγκώ, ο Γκόγια και ο Μπλέηκ να αντιταχθούν στον νεοκλασικισμό για να κομίσουν τον αέρα ενός νέου πρωτοποριακού ρεύματος.

Διαφωτισμός και Ζαν Ζακ Ρουσσώ: Η αντίσταση του Ρομαντισμού

Εκείνη την εποχή το κίνημα του Διαφωτισμού διαδραμάτιζε κομβικό ρόλο και ο ρομαντισμός ακολουθεί ιστορικά το φιλοσοφικό αυτό κίνημα αλλά πηγαίνει ενάντια στον ορθολογισμό που αυτό προτείνει. Θα βαδίσει όμως μέσω ισχυρού δεσμού με το έργο του Ζαν Ζακ Ρουσσώ, ο οποίος προβάλλει μία πιο συγκινησιακά φορτισμένη προσέγγιση της ζωής και των κανόνων που την διέπουν.

Χαρακτηριστική η παρακάτω άποψή του: «Οι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας δεν είναι αφέντες του λαού, μα υπάλληλοί του. Ο λαός πρέπει να μπορεί να τους διορίζει και να τους απολύει όποτε θέλει. Δεν υπάρχει θέμα να συμβληθούν με το λαό, πρέπει να τον υπακούσουν». Αντιπροτείνει μία μεγαλύτερη ευαισθησία στα κοινωνικά αιτήματα που προκάλεσαν την Γαλλική Επάνασταση. Εξάλλου, η τελευταία ήταν και αυτή που προκάλεσε κρίση στον Διαφωτισμό καθώς απέδειξε πως στα σπλάχνα της φώλιασαν ιδέες που απείχαν από την εκπεφρασμένη πραγματική ανάγκη μη διαφωτισμένων μαζών για περισσότερη ελευθερία και ανεξαρτησία κινήσεων, για έναν ρόλο πρωταγωνιστικό στα πολιτικά τεκταινόμενα και τις αποφάσεις.

Τα θέματα των Ρομαντικών: ποίηση, λογοτεχνία, ζωγραφική, μουσική

Αυτή την ιδεολογία θα «εκμεταλλευτούν» οι Ρομαντικοί και θα την μετουσιώσουν σε λογοτεχνικό κείμενο, σε ζωγραφική απεικόνιση αλλά και σε μουσική σύνθεση. Θα ανασυνθέσουν τον καμβά της δημιουργίας και θα παρουσιάσουν μια ολοκαίνουργια, «σκανδαλώδη» και επαναστατική πρόταση που πηγαίνει ενάντια στο ρεύμα που είχε μέχρι τότε διαμορφωθεί. Ενάντια σε έναν κλασικισμό που δεσμευόταν από περιορισμούς στην κίνηση και το χρώμα, ο ρομαντισμός έρχεται να αντιστρέψει ό, τι μέχρι τότε κυριαρχούσε στις τέχνες προσφέροντας μεγαλύτερη ευαισθησία στην γραφή, πιο αφηρημένη πινελιά – ο ιμπρεσιονισμός βρίσκει εδώ την απαρχή του – πιο ανάλαφρη σύνθεση.

Σε όλες τις μορφές της τέχνης, είτε αυτό είναι μουσική, είτε ζωγραφική, είτε λογοτεχνία εκείνο που είναι κυρίαρχο είναι η πρόκληση του συναισθήματος, δηλαδή η δημιουργία μιας τέτοιας υπόθεσης στο θέμα του έργου που να εγείρει πνευματικές και συναισθηματικές αναζητήσεις και να πηγαίνει ενάντια στο αμιγώς ορθολογικό. Ο δημιουργός ξεφεύγει από τα στεγανά μιας προκαθορισμένης φόρμας και αναζητά την απόδοση της ψυχικής διάθεσης που πολλές φορές μπορεί να είναι παράλογη και υπερβολική. Η επιθυμία αυτή για εμβάθυνση στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, των αδυναμιών του και των παθών του προσφέρει έτσι την δυνατότητα να γίνει η γραφή, η πινελιά και η σύνθεση πιο απελευθερωμένη με περισσότερο πάθος και ζωντάνια.

Οι κύριοι εκπρόσωποί της: Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία

Ο διάσημος Βρετανός ζωγράφος, χαράκτης, ποιητής και οραματιστής Ουίλιαμ Μπλέηκ (1757-1827) στην εποχή του είχε χαρακτηριστεί και ως παράφρων. Αν και δεν χαρακτηρίζεται απόλυτα ρομαντικός, στα γεμάτα μυστικισμό ζωγραφικά και ποιητικά του έργα του εντάσσει ένα μυθολογικό και μεταφυσικό περιεχόμενο, αλληγορίες και στοιχεία που ξεπερνάνε την λογική και αγγίζουν το Θείο, εννοώντας μια ανώτερη κινητήρια πολλές φορές ανεξήγητη δύναμη, ίσως αυτή του δημιουργού. Τα έργα του είναι βαθιά ποτισμένα με το ανθρώπινο στοιχείο και τις εξάρσεις ενώ κυριαρχεί η προσπάθεια κατανόησης του κόσμου και των δυνάμεων που τον δημιούργησαν. Ο φιλοσοφικός του πυρετός είναι εμφανής σε κάθε πτυχή των έργων του ενώ εκείνος παραμένει ως ένας από τους πρωτοπόρους της τέχνης και της γραφής. Άλλοι εκπρόσωποι του ρομαντισμού στην Βρετανία την ίδια εποχή είναι οι ποιητές Λόρδος Βύρων, ο Πέρσι Σέλλεϋ, ο Τζον Κητς, Ρόμπερτ Μπερνς, ο συγγραφέας γοτθικών μυθιστορημάτων Ουόλτερ Σκοτ και ο ζωγράφος Τέρνερ.

Στην Γαλλία, την ίδια εποχή, σε κυρίαρχη φυσιογνωμία της ζωγραφικής εξελίσσεται ο Ευγένιος Ντελακρουά (1798-1863) παράλληλα με τον Βίκτορ Ουγκώ (1802-1885) στην λογοτεχνία. Και οι δύο επέλεξαν από την αρχή τα θέματά τους χωρίς παρεμβολές και παρεμβάσεις αλλά όχι χωρίς λογοκρισία. Στα έργα τους διακήρυτταν την ελευθερία του δημιουργού να έχει εκείνος τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο στην επιλογή τους, σε αντίθεση δηλαδή με ό, τι συνέβαινε χρόνια πριν με τις παραγγελίες Βασιλέων όπου ο καλλιτέχνης υπόκειντο στις εκάστοτε ορέξεις της εξουσίας από την μία και από την άλλη στην συνήθη τακτική απόρριψης των έργων για ζητήματα πολλές φορές αβάσιμα και μη ουσιώδη. Αυτή η συνθήκη μεταβάλλεται και ο δημιουργός μετατρέπεται σε μία δυναμική και ανεξάρτητη φωνή, λαμβάνοντας ο ίδιος αποφάσεις και διαδραματίζοντας καθοριστικό ρόλο στην αφύπνιση του κόσμου.

Τόσο ο συγγραφέας των Αθλίων όσο και ο εμπνευστής του πίνακα «Η ελευθερία οδηγεί τον λαό», που έγινε σύμβολο περηφάνιας του Γαλλικού έθνους, θα καταπιαστούν με ιστορικά θέματα και μέσα από τα έργα τους θα αναδείξουν την ρομαντικότητα της επανάστασης και της ανατροπής, εμπνευσμένοι από γεγονότα όπως η Γαλλική και η Ελληνική Επανάσταση. Στην Γαλλία έτεροι εκπρόσωποι του ρομαντισμού υπήρξαν οι συγγραφείς Σατωμπριάν, Αλφρέ ντε Μυσέ, Αλφρέ ντε Βινύ, ο Αλέξανδρος Δουμάς και ο Αλφόνς ντε Λαμαρτίν. Στην ζωγραφική ηγετική φυσιογνωμία είναι και ο Ζερικώ (Σχεδία της Μέδουσας) ενώ στην μουσική ο ξεχωριστός Γαλλο-πολωνός Σοπέν.

Τέλος στην Γερμανία, πρωτοστατεί στην ζωγραφική ο εκκεντρικός και στοχαστικός Κάσπαρ Νταβίντ Φρίντριχ (1774-1840) που θα μπορούσε κανείς να τον αποκαλέσει Νίτσε της ζωγραφικής. Στα έργα του ο άνθρωπος, αγκαλιά με την φύση και την πνευματικότητά του, στοχάζεται το παρόν και το μέλλον του μέσα από μία αέναη επικοινωνία με το Θείο. Ο ίδιος είχε ως πηγές έμπνευσής του την βαθιά θρησκευτική του πίστη και την αγάπη του για την γερμανική ύπαιθρο. Ρομαντικοί θεωρούνται επίσης συγγραφείς και ποιητές όπως Γκαίτε, ο Σίλερ, ο Νοβάλις, ο Χαίλντερλιν ενώ στην μουσική πλήθος συνθετών όπως ο Μπετόβεν (στην ύστερη περίοδό του), ο Σούμαν και ο Σούμπερτ, ο Μέντελσον, ο Βάγκνερ.

Αποφθέγματα:

«Εργαζόμαστε όχι μόνο για να παράγουμε, αλλά και για να δώσουμε αξία στο χρόνο» ~ Ευγένιος Ντελακρουά

«Το πιο παλιό, το πιο αληθινό, το πιο ωραίο όργανο της μουσικής, η μόνη αρχή στην οποία η μουσική μας οφείλει την ύπαρξή της είναι η ανθρώπινη φωνή» ~ Ρίχαρντ Βάγκνερ

«Δίδαξε στα παιδιά σου ποίηση. Ανοίγει το μυαλό, δίνει χάρη στη σοφία και κάνει τον ηρωισμό κληρονομικό» ~ Ουόλτερ Σκοτ

Λεζάντες έργων:

1)  Η Σχεδία της μέδουσας, Ζαν- Λουί-Τεοντόρ Ζερικώ, 1819

2) Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου, Εζέν Ντελακρουά, 1826

3) Οδοιπόρος πάνω από την θάλασσα της ομίχλης, Κασπάρ Νταβίντ Φρίντριχ, 1818