Ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Σάββας Στρούμπος, άξιος μαθητής αλλά και στενός συνεργάτης του Θεόδωρου Τερζόπουλου, μαζί με την αξιόλογη Ομάδα Σημείο Μηδέν, έχει μετατρέψει το Νέο Χώρο του Θεάτρου Άττις σε δυναμικό, ερευνητικό εργοτάξιο νέων ιδεών και κοιτίδα γόνιμων ζυμώσεων.
Επιλέγοντας και εξερευνώντας, πάντα συλλογικά, έργα βαθειά πολιτικά, επιδιώκει να δώσει ερεθίσματα για σκέψη, προβληματισμό και στοχασμό, πάνω και σε φλέγοντα ζητήματα των καιρών μας αλλά και σε επιτακτικά ερωτήματα των ανθρώπων.
Με αφορμή τον δεύτερο κύκλο παραστάσεων του έργου του Χάινερ Μύλλερ, «Η Αποστολή: Ανάμνηση από μιαν Επανάσταση», θέσαμε κάποιες ερωτήσεις στον Σάββα Στρούμπο και, όπως ήταν αναμενόμενο, λάβαμε εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και κυρίως ουσιαστικές απαντήσεις, μεταξύ άλλων, αναφορικά με την κοινωνική επανάσταση που είναι πάντα επίκαιρη και αναγκαία, την εξέγερση του Σώματος αλλά και την εξέγερση της Ζωής.
Σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο και υπό κρίση κόσμο, «στα ερείπια της Ευρώπης», ανήσυχοι καλλιτέχνες που βρίσκονται σε συνεχή εγρήγορση, που συμπορεύονται με το κοινωνικό γίγνεσθαι και που πρεσβεύουν με τη στάση τους -στην τέχνη αλλά και στη ζωή- το όνειρο της οικοδόμησης ενός καινούργιου κόσμου και το διεκδικούν με κάθε κόστος, είναι σίγουρα αναγκαίοι.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
«Οι τρελοί, οι ερημίτες, οι αιρετικοί του Ζαμιάτιν, μπαίνουν στο studio τολμώντας να αφήσουν έξω τις μάσκες της καθημερινότητας, αψηφώντας τα θέσφατα και τους νόμους του αστικού θεάτρου, επιθυμώντας την αναμέτρηση με το ανοίκειο». Και αυτή η επίπονη αλλά και απελευθερωτική καταβύθιση, μόνο γόνιμους καρπούς μπορεί να αποφέρει· για όλους αυτούς που την βιώνουν.
Συνέντευξη: Ερριέττα Μπελέκου
– Μετά τον «Βόυτσεκ», την «Σωφρονιστική Αποικία» και το «Εμείς», η Ομάδα Σημείο Μηδέν καταπιάνεται με το έργο του Χάινερ Μύλλερ, «Η Αποστολή: Ανάμνηση από μιαν Επανάσταση». Πείτε μας λίγα λόγια, αρχικά, για την ιδέα της «από- ανθρωποποίησης» και το ζήτημα της ανθρώπινης χειραφέτησης που σας έχει απασχολήσει έντονα.
Ξεκινήσαμε να δουλεύουμε πάνω στο ζήτημα της «από-ανθρωποποίησης» ήδη από τη «Μεταμόρφωση» του Φραντς Κάφκα, το 2012. Στο υλικό αυτό μας απασχόλησε ο τρόπος με τον οποίο οικογένεια -και- κοινωνία, ως ένας αλλοτριωμένος και αλλοτριωτικός μηχανισμός σ’ έναν «κόσμο χωρίς ψυχή και πνεύμα» (Μαρξ), επιδρούν στην ανθρώπινη συμπεριφορά, στερώντας από τον άνθρωπο την ανθρωπινότητά του. Η έρευνά μας συνεχίστηκε με τις δύο εκδοχές του «Βόυτσεκ» του Γκέοργκ Μπύχνερ: Η ά-ζωη ζωή του παραληρηματικού παρία Βόυτσεκ στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Εδώ είδαμε τον σύγχρονο κόσμο ως στρατόπεδο συγκέντρωσης και τον καθένα από μας ως έγκλειστο άνθρωπο-υπάνθρωπο.
Να σημειώσω ότι ο όρος «υπάνθρωπος» χρησιμοποιήθηκε από τους ναζί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι κρατούμενοι, ως «υπάνθρωποι», απομεινάρια ανθρώπων δηλαδή, οδηγούνταν στα κρεματόρια χωρίς καμιά Αιδώ από τους ανθρωποφύλακες του Χίτλερ…
Αντίστοιχα αντιμετωπίσαμε τη β’ εκδοχή της «Σωφρονιστικής Αποικίας» του Φραντς Κάφκα. Ο κόσμος ως σωφρονιστική αποικία και οι άνθρωποι ως από-ανθρωποποιημένα ανδρείκελα. Στη φουτουριστική δυστοπία «Εμείς» του Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν είδαμε μια εικόνα από τον άνθρωπο του μέλλοντος: Αριθμοποιημένος, χωρίς συναισθήματα, χωρίς όνειρα, χωρίς ερωτική επιθυμία, με όλη του τη ζωή τεχνικά οργανωμένη και μηχανοποιημένη.
Απ’ όλες τις παραπάνω εκδοχές από-ανθρωποποίησης λείπει ένα βασικό στοιχείο: Η δυνατότητα των ανθρώπων να σκεφθούν και να πράξουν με τρόπο κριτικό-επαναστατικό προς την κατεύθυνση της χειραφέτησης. Αυτό θέλουμε να καταδείξουμε με όλη μας την αγωνία: ή προς την από-ανθρωποποίηση ή προς τη χειραφέτηση. Νομίζω πως δεν υπάρχει άλλος δρόμος.
– Σε ποια προβληματική μετατοπίζεται η ερευνά σας με το έργο του Μύλλερ;
Με την «Αποστολή» μετατοπιζόμαστε από την από-ανθρωποποίηση σ’ αυτό που θα λέγαμε, την εξέγερση της Ζωής. Ο άνθρωπος παρ’ όλες τις ήττες και τις απογοητεύσεις, παρ’ όλη την εκμετάλλευση που υφίσταται στο πετσί του, μπορεί πάντα να ζήσει ως «εξεγερμένος άνθρωπος» (Αλμπέρ Καμύ), ως δημιουργός των όρων της ζωής του, δίνοντας νόημα στη ζωή και το θάνατό του.
– Υπό ποιο πρίσμα προσεγγίσατε τον πυρήνα της «Αποστολής» και ποιοι είναι οι κύριοι άξονες πάνω στους οποίους βασίστηκε η μελέτη και η προσέγγισή σας;
Μπορώ να πω ότι προσεγγίσαμε το έργο υπό την οπτική της «Παράδοσης των Καταπιεσμένων» (Βάλτερ Μπένγιαμιν). Η παράστασή μας έχει ως κεντρικούς άξονες τα εξής δύο ζητήματα: Η κοινωνική επανάσταση ως ιδέα, ως δυνατότητα και ως πρόταγμα, μπορεί να ηττάται, μπορεί να προδίδεται ή να εκφυλίζεται, είναι πάντα επίκαιρη και πάντα αναγκαία. Υλοποιείται από «της γης τους κολασμένους», τους νεκρούς και τους ζωντανούς του χθες, του σήμερα, του αύριο…
– Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, στις Θέσεις του για την φιλοσοφία της ιστορίας, έλεγε ότι: «Το να διατυπώσεις το παρελθόν ως Ιστορία δεν σημαίνει να αντιληφθείς ‘αυτό πού πραγματικά συνέβη’. Σημαίνει να γίνεις κύριος μιας ανάμνησης κατά τη στιγμή ενός κινδύνου» (σ.σ.: Θέση 6). Πώς επενεργεί η ανάμνηση της αποτυχημένης Μαύρης Επανάστασης στο παρόν;
Στην 6η επιθανάτια Θέση πάνω στην «έννοια της Ιστορίας», ο Μπένγιαμιν θέτει πολύ ενδιαφέροντα ζητήματα: Βλέπει το Παρελθόν ως «εστία πυρκαγιάς» (Νικόλας Κάλας), μας προ(σ)καλεί να μην γίνουμε φερέφωνα της κυρίαρχης τάξης και προτάσσει την αντίσταση απέναντι στην «εκ νέου αρπαγή της παράδοσης από τον κομφορμισμό», γιατί «…ακόμα και οι νεκροί δε θα είναι ασφαλείς από τον εχθρό αν αυτός νικήσει». Αυτός που έχει τη δυνατότητα να δέχεται τα σήματα κινδύνου των νεκρών «έχει και το χάρισμα να αναζωπυρώνει τη σπίθα της ελπίδας στο παρελθόν».
Καμία επανάσταση δεν χάθηκε ποτέ. Στην «Αποστολή» οι νεκροί μαχητές υπάρχουν ανάμεσά μας και περιμένουν δικαίωση. Ο σκλάβος-επαναστάτης Σασπόρτας, που θα δώσει τη ζωή του στον αγώνα για την υπόθεση της επανάστασης, δηλώνει απερίφραστα: «Όταν οι ζωντανοί δεν θα μπορούν άλλο ν’ αγωνίζονται, θ’ αγωνιστούν οι νεκροί. Με κάθε χτύπο στην καρδιά της Επανάστασης, φυτρώνει ξανά κρέας γύρω απ’ τα κόκαλά τους, έρχεται αίμα στις φλέβες τους, ζωή στο θάνατό τους. Η εξέγερση των νεκρών θα είναι ο πόλεμος των τοπίων, όπλα μας τα δάση, τα βουνά, οι θάλασσες, οι έρημοι του κόσμου. Εγώ θα γίνω δάσος, βουνό, θάλασσα, έρημος. Εγώ, αυτό είναι η Αφρική. Εγώ, αυτό είναι η Ασία. Οι δυο Αμερικές, είναι εγώ».
Η στιγμή της Απόγνωσης των ζωντανών αποτελεί τον Καιρό της εξέγερσης των νεκρών. Η σπίθα θα παραμείνει πάντα αναμμένη. Ζωντανοί και νεκροί, δάση, θάλασσες, βουνά, έρημοι του κόσμου θα φροντίσουν γι’ αυτό. Ο ίδιος ο εξεγερμένος άνθρωπος, όταν χρειάζεται, επιλέγει την επιλογή του θανάτου παλεύοντας για τη Ζωή, «για να δώσουμε μια ευκαιρία στη ζωή» (Αλμπέρ Καμύ).
– Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η «Αποστολή» εκπέμπει σήμα κινδύνου και επιτακτικής ανάγκης με σκοπό να κινητοποιήσει το «εδώ και τώρα»;
Ποια είναι η αποστολή μας στον «χρόνο του τώρα» (jetztzeit– Βάλτερ Μπένγιαμιν), κατόπιν της ήττας, όπου διεκδικούμε και πάλι το επαναστατικό πρόταγμα, χωρίς απομυθοποιήσεις, εκφυλισμούς και ήττες αυτή τη φορά; Αυτό είναι, κατά τη γνώμη μου, το βασικό ερώτημα που θέτει η «Αποστολή», για να ανατινάξουμε το συνεχές της Ιστορίας, για να ζήσουμε την Ανθρώπινη Ζωή σε όλο το βάθος, τον πλούτο και την ομορφιά της.
– «Ο θάνατος είναι μάσκα της επανάστασης, η επανάσταση είναι μάσκα του θανάτου», επαναλαμβάνει ο «προδότης» Ντεμπυσόν, ο οποίος εγκαταλείπει τον αγώνα για εξέγερση. Πώς αντιλαμβάνεστε εσείς αυτή την φράση; Μέσα στην «απαισιόδοξη ανθρωπολογία» του Μύλλερ, μπορούμε να διακρίνουμε ένα θετικό πρόσημο;
Η υπόθεση της κοινωνικής επανάστασης είναι βαθιά ανθρώπινο ζήτημα με τραγικά χαρακτηριστικά, ακριβώς γιατί δεν χωράει «ούτε θεούς ούτε αφέντες», δεν έχει εκ των προτέρων έτοιμες συνταγές επιτυχίας. Είναι έργο των καταπιεζόμενων. Εκπορεύεται από αυτούς, υλοποιείται από αυτούς και ολοκληρώνεται από αυτούς. Θυμάμαι πάντα τον Γκέοργκ Μπύχνερ στον «Βόυτσεκ» να υψώνει μια κραυγή γεμάτη αγωνία: «Προς τι ο άνθρωπος; Προς τι ο άνθρωπος;». Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε την τραγικότητα της ανθρώπινης κατάστασης από το επαναστατικό πρόβλημα και μ’ αυτή την έννοια, οι απαντήσεις στα φλέγοντα ερωτήματα δεν μπορεί να είναι ανώδυνες ασκήσεις επί χάρτου.
«Η επανάσταση δεν μπορεί να σταματήσει παρά στην τελείωση της ευτυχίας», γράφει ο συνεργάτης του Ροβεσπιέρου, Σαιν Ζυστ. Η διεκδίκηση της ευτυχίας των Καταπιεσμένων συμπεριλαμβάνει την επαναστατική βία, όπου κάθε ηθικό μέτρο τίθεται από τους ίδιους τους ανθρώπους μέσα στην φωτιά της μάχης, χωρίς εγγυήσεις και σταθερές, πάνω στους σωρούς από συντρίμμια του παλιού κόσμου, από την πρώτη αχτίδα φωτός του νέου κόσμου.
Ο πεσιμισμός του Χάινερ Μύλλερ έχει ρίζα, είναι επώδυνος και του προσφέρει διαύγεια. Μ’ αυτή την έννοια, σαφώς μπορούμε να διακρίνουμε θετικό πρόσημο: Κάθε πράξη χειραφέτησης που δεν περιέχει το στοιχείο της αυτονομίας, είναι καταδικασμένη να οδηγηθεί στην προδοσία. Αυτονομία ή εθελοδουλία; Το ερώτημα τίθεται με τη μέγιστη δυνατή αγωνία. Η πάντα επίκαιρη και αναγκαία κοινωνική επανάσταση θα είναι μια έφοδος προς τον ελεύθερο ουρανό της Ιστορίας ή θα οδηγήσει σε νέους ολοκληρωτισμούς; Ο πεσιμισμός αυτός μας είναι απολύτως αναγκαίος…
– Στο επίκεντρο αυτής της δουλειάς, όπως και στις προηγούμενες, τίθεται ο άνθρωπος, ο ηθοποιός, το Σώμα (με το ‘Σ’ κεφαλαίο, όπως λέει και ο Θεόδωρος Τερζόπουλος). Αυτή η επίπονη, ψυχοσωματική διαδικασία μέσα από την οποία οι ηθοποιοί εξερευνούν και αναμετριούνται με τα υλικά του εκάστοτε κειμένου, τί καρπούς αποφέρει;
Η δουλειά μας στηρίζεται στην έρευνα της τέχνης του ηθοποιού. Πρόκειται για μια ανθρωποκεντρική αντίληψη για το θέατρο, όπου ο ίδιος ο ζωντανός άνθρωπος, με το σώμα και τη φωνή του είναι ο βασικός παράγοντας στη δημιουργική διαδικασία. Αντιλαμβάνομαι τον ηθοποιό ως δημιουργό. Προσπαθώ να αντιστέκομαι στο να επιβάλλω σκηνοθετικές ιδέες και να καπελώνω την ανάπτυξη των γυμνών παρορμήσεων του Σώματος, που χρειάζονται το χώρο και τον χρόνο τους προτού κωδικοποιηθούν και αποκτήσουν διαστάσεις συμπεριφοράς.
Η ψυχοσωματική διαδικασία της έρευνας, που είναι επίπονη και απολαυστική μαζί, βοηθά τον ηθοποιό να απελευθερώσει το Σώμα που βρίσκεται έγκλειστο μέσα στο σώμα. Ο ηθοποιός σιγά-σιγά γνωρίζει τους χρονο-ρυθμούς και τη γλώσσα της Μνήμης. Σταδιακά ανοίγει ένα παράθυρο στην ανοίκεια και σκοτεινή περιοχή του Σώματος, που η κοινωνία φροντίζει να κρύβει επιμελώς, από φόβο μπροστά στον εξεγερσιακό της χαρακτήρα.
Οι εκφραστικές δυνατότητες που ανοίγονται στο ηθοποιό μέσα από αυτή τη διαδικασία, που δεν μπορεί παρά να είναι χρονοβόρα, στην πραγματικότητα είναι άπειρες. Γι’ αυτό ο Τερζόπουλος μιλάει για τον «αέναο αυτοσχεδιασμό». Εκεί που φαινομενικά υπάρχει τέλος, αν κανείς επιμείνει στο σωματικό σημείο που δουλεύει, αν αντισταθεί στη λογική του τέλους, μια νέα πόρτα θ’ ανοίξει ξαφνικά, ένας νέος κι ως τώρα άγνωστος τόπος δημιουργίας.
Οι ψυχοσωματικές λειτουργίες και συμπεριφορές που φέρνει στο φως το Σώμα του ηθοποιού, βρίσκονται πολύ πέρα από την κλίμακα του αυτονόητου και του αναμενόμενου. Δεν προκαλούνται από αναλύσεις, ξεφεύγουν από τους γνωστούς –ισμούς της αισθητικής, είναι αποτέλεσμα μιας έκρηξης στο βάθος της Μνήμης, μιας εξέγερσης του Σώματος.
– Οι παραστάσεις της Ομάδας Σημείο Μηδέν συμβαδίζουν με τη δουλειά σας στο «Άττις», δίπλα στον Θεόδωρο Τερζόπουλο. Η διδασκαλία, η συνεργασία και η μέθοδός του σε ποιο βαθμό σας έχει επηρεάσει, ως καλλιτέχνη αλλά και ως άνθρωπο;
Πρόκειται για μια διαδικασία καθολικής χειραφέτησης, σε όλο το φάσμα από τη ζωή ως το θέατρο. Ο Τερζόπουλος αναφέρεται συχνά στο ζήτημα της ιδεολογίας κι αυτό θεωρώ πως έχει μεγάλη σημασία. Αν η ιδέα που έχουμε για την Τέχνη δεν διαμορφώνει τρόπο ζωής, αν η στάση Ζωής μας δεν επιδρά στον τρόπο που κάνουμε θέατρο, οι προσταγές της βιομηχανίας του θεάματος και η αισθητική του εφήμερου, μας περιμένουν στη γωνία. Τότε δεν υπάρχει πάτος στο πηγάδι των συμβιβασμών που χρειάζεται να κάνει κάποιος.
– Όλα αυτά τα χρόνια επιλέγετε να δημιουργείτε συλλογικά, στο πλαίσιο της ομάδας, και, χωρίς να συμβιβάζεστε με το τρέχον κατεστημένο, ακολουθείτε μια πορεία ανεξάρτητη. Ποιός θα πρέπει να είναι, κατά τη γνώμη σας, ο ρόλος του θεάτρου και η στάση των καλλιτεχνών, απέναντι σε καίρια κοινωνικοπολιτικά, οικονομικά άλλα και πολιτιστικά ζητήματα;
Για μένα ο καλλιτέχνης είναι φύσει και θέσει αναρχικός κι εξεγερμένος. Γι’ αυτό και βλέπω το θέατρο ως μορφή άμεσης δράσης, που διαβρώνει όλα τα ήθη και τους θεσμούς της εξουσίας. Η γενικευμένη δημιουργική ανησυχία μ’ ενδιαφέρει και οι μορφές ατομικής και συλλογικής δράσης-και σκέψης- που μπορεί να γεννήσει. «Η τέχνη δεν μπορεί να είναι έργο φιλόπονων και αξιόπιστων αξιωματούχων, αλλά τρελών, ερημιτών, αιρετικών, οραματιστών, επαναστατών και σκεπτικιστών» έγραφε ο Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν σχεδόν έναν αιώνα πριν.
Μ’ αυτή την έννοια, φαντάζομαι τον καλλιτέχνη «συνειδητά στρατευμένο στην υπόθεση της απελευθέρωσης των Καταπιεσμένων» (Σάββας Μιχαήλ), έναν άνθρωπο – κόμβο έμπνευσης, που επιλέγει την επιλογή, που τολμάει να παίρνει θέση και να συμπορεύεται με την κοινωνία στις αγωνίες και τους φόβους, στα όνειρα και τις ελπίδες, διεκδικώντας και ο ίδιος τους όρους της ζωής και της δουλειάς του.
Όσο για την τέχνη του Θεάτρου, πιστεύω ότι αναπνέει μέσα στο εργαστήρι, με τη συλλογική δημιουργία και την ερευνητική διαδικασία, μακριά από τη δημοσιότητα και τη δικτατορία του lifestyle. Οι τρελοί, οι ερημίτες, οι αιρετικοί του Ζαμιάτιν, μπαίνουν στο studio τολμώντας να αφήσουν έξω τις μάσκες της καθημερινότητας, αψηφώντας τα θέσφατα και τους νόμους του αστικού θεάτρου, επιθυμώντας την αναμέτρηση με το ανοίκειο. Σ’ αυτή τη συχνότητα μπορώ ν’ αντιληφθώ τη θεατρική τέχνη.
– «[…] Οι αποτυχίες και οι απογοητεύσεις δεν μπορούν να με κάνουν να σταματήσω να βλέπω πίσω από την παρούσα ήττα τον ξεσηκωμό όλων των καταπιεσμένων του κόσμου. Τούτο δεν είναι μια ουτοπική προφητεία. Είναι μια προφητεία του διαλεκτικού ματεριαλιστή. Ποτέ δεν έχασα την πίστη μου στην επαναστατική δύναμη των μαζών. […] Και πάντοτε στο μυαλό μου, κυρίαρχη σκέψη μου ήταν η παγκόσμια επανάσταση. Μόνον αυτή μπορεί να βάλει τέλος στην εκμετάλλευση, στη βία, στον πόλεμο», έγραφε ο Λέον Τρότσκι στα Φιλοσοφικά Τετράδια 1933- 1935. Ποιες είναι οι δικές σας σκέψεις για το μέλλον; Είστε αισιόδοξος;
Είμαι όσο αισιόδοξος είναι ο Λέον Τρότσκι και όσο απαισιόδοξος είναι ο Χάινερ Μύλλερ… Οι Καταπιεσμένοι πάντα θα ξεσηκώνονται. Η επαναστατική τους δύναμη είναι ανεξάντλητη και πολλές φορές εμφανίζεται ως κεραυνός εν αιθρία. Το όνειρο ενός κόσμου στον οποίο το ανθρώπινο μέσα στον άνθρωπο δεν εξοστρακίζεται αλλά κυριαρχεί, είναι πιο επίκαιρο παρά ποτέ. Ελπίζω ότι θα βρεθεί ο δρόμος προς την υλοποίησή του…
– Οι φιλοδοξίες σας και τα επόμενα καλλιτεχνικά σας σχέδια για την Ομάδα Σημείο Μηδέν;
Βασική μου φιλοδοξία είναι η Ομάδα Σημείο Μηδέν να συνεχίσει την ερευνητική της δουλειά, πιο αποφασιστικά και με μεγαλύτερη τόλμη, σε πείσμα όλων των δυσκολιών. Αυτό είναι ζήτημα ζωτικής σημασίας για μας.
Στα άμεσα σχέδιά μας είναι το «Τρωάς» του Δημήτρη Δημητριάδη, που θα παρουσιάσουμε από 27/2, σε πανελλήνια πρώτη στο ίδρυμα Κακογιάννη, με τους σταθερούς συνεργάτες και ηθοποιούς τη Ομάδας, Δαυίδ Μαλτέζε και Έλλη Ιγγλίζ.
Η παράσταση «Η Αποστολή – Ανάμνηση από μιαν Επανάσταση» παρουσιάζεται στο Νέο Χώρο του Θεάτρο Άττις. Περισσότερες πληροφορίες, εδώ
Το έργο του Δημήτρη Δημητριάδη «ΤΡΩΑΣ», θα παρουσιαστεί στο Ίδρυμα Mιχάλης Kακογιάννης. Περισσότερες πληροφορίες, εδώ