Tο 1979, όταν ο David Byrne έγραφε τους στίχους για το “Paper”, ένα από τα 11 κομμάτια του τρίτου άλμπουμ των Talking Heads “Fear of Music”, η VisiCorp κυκλοφορούσε το πρώτο πρόγραμμα ψηφιακής προσομοίωσης υπολογιστικών φύλλων, γνωστό ως VisiCalc (προκάτοχος του xl), η τέχνη του Jean-Michel Basquiat μετοικούσε σιγά σιγά από τους τοίχους της Νέας Υόρκης στα πρώιμα χάρτινα κολάζ του για να εξελιχθεί στη ζωγραφική σε καμβά και τα post-it(s) υπήρχαν μόλις δύο χρόνια στην αγορά. Το χαρτί στο “Paper” συνιστά μια μεταφορά της εσωτερικής πάλης του καλλιτέχνη κατά τη δημιουργική διαδικασία, με τους στίχους να συνθέτουν έναν «στρόβιλο» από σελίδες ποικίλων ειδών (από αρχεία γραφειοκρατικού τύπου, τηλεφωνικούς καταλόγους, καλλιτεχνικά σημειωματάρια, προσχέδια) με κοινό παρονομαστή τη διαπερατότητα του χαρτιού στο φως (“some rays pass through”) και την αναγκαιότητά του σε όλες τις εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής (“hold on to that paper”)
Στη μιντιακή θεωρία του Marshall McLuhan ήταν τα χάρτινα μηνύματα που επιτάχυναν την επικοινωνία και κατά συνέπεια προέκτειναν τις λειτουργίες της κεντρικής εξουσίας οδηγώντας σε νέες μορφές συγκεντρωτισμού. Το χαρτί για τον McLuhan δεν είναι τίποτα άλλο από μια πρώιμη μορφή τεχνολογίας – με χαϊντεγκεριανούς όρους, ένα μέσο αποκάλυψης του είναι των πραγμάτων – με την εγγενή ιδιότητα όλων των τεχνολογικών επιτευγμάτων να επεκτείνουν το ανθρώπινο σώμα στο χώρο και το χρόνο. Κάπως έτσι θα προσεγγίσει το χαρτί αργότερα και ο Jacques Derrida, στη συνέντευξη που παραχωρεί στο περιοδικό Les Cahiers des Médiologie, με τίτλο “Paper or Me, You Know…(New Speculations on a Luxury of the Poor)” συνδέοντάς το με μια πολυαισθητηριακή (συναισθητική) σωματική εμπειρία που ξεκινά από το χέρι, το μάτι, τη φωνή και το αυτί και κινητοποιεί από κοινού το χώρο και το χρόνο.
O Derrida, μάλιστα, προχωρά ένα βήμα παραπέρα και αποδίδει στο χαρτί τις ιδιότητες ενός πολυμέσου (multimedia) υπογραμμίζοντας την πολλαπλότητα των λειτουργιών του όχι μόνον ως υποστηρικτικής βάσης, παθητικού φορέα ιχνών ή αδρανούς επιφάνειας εργασίας, αλλά και ως του ίδιου του γίγνεσθαι του έργου – της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ένα ταυτόχρονο αρχείο οπτικού, απτού και ηχητικού υλικού που αναπτύσσεται χωροχρονικά και είναι συγχρόνως δέκτης, αλλά και ενεργητικός παράγοντας.
Ποια είναι, όμως, η πορεία (κατά McLuhan: «οι δρόμοι και οι διαδρομές») του χαρτιού μέχρι σήμερα και ποιό ρόλο έχει παίξει στην τέχνη;
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Το χαρτί συνδέεται αρχικά με την καλλιγραφία και την εικονογράφηση σκηνών από το Κοράνι, σηματοδοτώντας το πέρασμα, κατά τον 5ο αιώνα, από τη ρωμαϊκή επικράτεια του παπύρου στη «χάρτινη» γραφειοκρατία των Αράβων. Θα περάσουν έξι αιώνες για να μεταλαμπαδευτεί η γνώση της τεχνολογίας του στην Ευρώπη, επιταχύνοντας την έλευση της Αναγέννησης. Η «ανεπάρκεια των λέξεων να μεταφέρουν οπτικές πληροφορίες για τον κόσμο και τα πράγματα» δημιουργεί την ανάγκη για την ανάπτυξη της ξυλογραφίας, και κατ’ επέκταση της γκραβούρας, η οποία, υποκινούμενη από τον φόβο του κενού, θα γεμίσει κάθε περιθώριο της λευκής σελίδας του χειρογράφου με ανθισμένα μοτίβα και φυλλώδεις σχηματισμούς και θα αναχθεί σε τέχνη από τον μάστορα του είδους, Albrecht Dürer.
Η μοντέρνα εποχή γεννάται από τον άνθρωπο του «Γαλαξία του Γουτεμβέργιου» και τη σύνδεση της Αρχαιότητας με τον Μεσαίωνα. Για πρώτη φορά, οι ιδιότητες του χαρτιού και η παραγωγή του γίνονται αντικείμενο μελέτης και σχολαστικής εικονογράφησης στην Encyclopédie των Denis Diderot και Jean le Rond d’Alembert, λίγες δεκαετίες προτού η λογοτεχνία πλημμυρίσει από τα διακριτικά αρωματισμένα ραβασάκια του ρομαντικού, επιστολικού μυθιστορήματος και η χαρτοκοπτική τέχνη, καλλιτεχνών σαν την Louise Duttenhofer, προσφέρει στο θεατή το χάρτινο ομοίωμα της σκιάς του.
Ο 20ος αιώνας θα παράξει ένα σωρό ηλεκτρικούς «συνοδοιπόρους» για το χαρτί, πολλές φορές κλονίζοντας την πρωτοκαθεδρία του ως μέσου αποθήκευσης και επικοινωνίας πληροφοριών. Ωστόσο, η πανταχού και απαραίτητη παρουσία του παραμένει αδιαπραγμάτευτη για τους διανοητές της εποχής. Ο χώρος της σελίδας, θα «εξυγιανθεί» από οτιδήποτε περιττό (ακολουθώντας τα χνάρια της μοντερνιστικής αρχιτεκτονικής) και θα κερδίσει μια θέση ισάξια των γραμματικών στοιχείων, ενώ η προσθήκη ποικίλων αποκομμάτων από συσκευασίες, εφημερίδες και κάθε λογής χαρτιού μαζικής παραγωγής στον καμβά των κυβιστικών κολάζ θα αποστερήσει από το έργο την «αύρα» του, εντάσσοντάς το στη σφαίρα του εφήμερου.
Η ιστορία του χαρτιού χαράσσει μια παράλληλη τροχιά «συμβίωσης» με τα ηλεκτρονικά και εν συνεχεία τα ψηφιακά μέσα. Μια τροχιά που αφήνει το στίγμα της σε όλες τις εκδηλώσεις της καλλιτεχνικής δραστηριότητας, έτσι όπως η γραφή δημιουργεί ένα μονοπάτι από μελάνι επάνω στο φύλλο. Γι’ αυτό και ο Derrida δεν μιλά για το τέλος του χαρτιού στη σύγχρονη εποχή, αλλά για την απόσυρσή (retraite) του. Από τον «απρόθυμο» γραφιά (Bartleby) του Melville, στο ομώνυμο μυθιστόρημά του (1853), μέχρι τον «ατυχή» επεξεργαστή κειμένων (Paul Hackett) στην ταινία “Μετά τα Μεσάνυχτα” του Scorsese (1985) και από τους ψυχογεωγραφικούς χάρτες των Καταστασιακών (1957 – 1958) μέχρι τις στοίβες από σελίδες του Felix Gonzalez – Torres (1990 – 1995), το χαρτί είναι παρόν. Άλλοτε ως σιωπηλός δράστης, άλλοτε πάλι ως απλό υλικό συστατικό συμβάλλει ως επιφάνεια γραφής στην οργάνωση του ατόμου και της κοινωνίας, ανατρέποντας για αρκετούς αιώνες την εντροπική φύση των πραγμάτων.
Η ομαδική έκθεση “See if you can fit it on the paper” που οργανώνεται στην U.F.A.P Gallery, έναν καινούργιο χώρο, αφιερωμένο στην προβολή έργων σε χαρτί, αφορμάται από την πολλαπλότητα των χρήσεων και των ιδιοτήτων του χαρτιού για να παρουσιάσει έργα καλλιτεχνών που είτε δείχνουν για πρώτη φορά δουλειά εκτελεσμένη στο συγκεκριμένο εικαστικό μέσο (Ε. Μπαχλιτζανάκη, Χ. Γιαννόπουλος, Κ. Χρηστίδη), είτε το χρησιμοποιούν σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα στη μέχρι τώρα καλλιτεχνική τους πορεία (Μ. Ευσταθίου, Σ. Ταυλαρίδης, Α. Καπνίσης), είτε πάλι το εντάσσουν σε ένα ευρύτερο corpus επιλογών (Κ. Γραμμένος, Δ. Τάταρης, Κ. Χριστόπουλος, Λ. Γιαννακόπουλος, Β. Γεροδήμος).
Το χαρτί, στην εν λόγω έκθεση, λειτουργεί σαν ενεργό στοιχείο του έργου στις περιπτώσεις των χάρτινων «εργόχειρων» του Σ. Ταυλαρίδη, των εύθραυστων «ρωγμών» (“Crack”) της Μ. Ευσταθίου, της σύνθεσης από περιτυλίγματα καραμέλας της Ε. Μπαχλιτζανάκη, των δισδιάστατων υλικοτεχνικών πλεγμάτων του Β. Γεροδήμου ή των αλλόκοτων κολάζ της Κ. Χρηστίδη. Άλλες φορές εκτελεί το ρόλο μιας ουδέτερης επιφάνειας, η οποία αναδεικνύει τη δυναμική της εικαστικής γραφής, όπως στα ασπρόμαυρα πεδία του Κ. Γραμμένου, τα ομιχλώδη τοπία από λαδοπαστέλ του Χ. Γιαννόπολου, τις γεωμετρικές χωρικές κατασκευές του Α. Καπνίση και τα λεπτεπίλεπτα σχέδια με ραπιτογράφο του Λ. Γιαννακόπολου. Τέλος, στις σελίδες των καλλιτεχνικών ημερολογίων (τις λεγόμενες «Ιστορίες Υστερίες του Λευκού Χαρτιού») του Δ. Τάταρη και τα ντεκολάζ του Κ. Χριστόπουλου η προέλευση του χαρτιού (το φύλλο τετραδίου και εφημερίδας αντίστοιχα) είναι καθοριστική για την πρόσληψη του έργου, δημιουργώντας ποικίλες διασυνδέσεις και υπαινιγμούς.
Ματίνα Χαραλάμπη – Επιμελήτρια Έκθεσης
Συμμετέχοντες καλλιτέχνες
Κατερίνα Χρηστίδη, Βασίλης Γεροδήμος, Ειρήνη Μπαχλιτζανάκη, Χρήστος Γιαννόπουλος, Μαρία Ευσταθίου, Κορνήλιος Γραμμένος, Δημήτρης Τάταρης, Αντώνης Καπνίσης, Λεωνίδας Γιαννακόπουλος, Στρατής Ταυλαρίδης, Κώστας Χριστόπουλος
Φωτογραφία θέματος: Maria Efstathiou, _Crack I_, paper, 51,5-38cm, 2015