Η δράση φιλοξενεί έργα 12 σύγχρονων καλλιτεχνών στα κελιά των μοναχών του πρώτου ορόφου της Μονής Ουρσουλινών, και επιχειρεί να αποκρυπτογραφήσει τα μυστικιστική δυναμική του αστερόφωτου θυρεού που εξαίρει τη σημασία της προσφοράς, αυτήν τη φορά μέσα από την αρωγή της σύγχρονης τέχνης.
Χρονολόγιο των Ουρσουλινών
Οι Ουρσουλίνες είναι μια μοναχική Αδελφότητα της Καθολικής Εκκλησίας, την οποία ίδρυσε το 1533 η Αγία Άγγελα Μερίτσι (1454-1540) συγκεντρώνοντας νέες κοπέλες για να ζήσουν έναν μοναχικό βίο και να αφοσιωθούν σε κοινωνικά έργα, στη μόρφωση των κοριτσιών και στη διδασκαλία της χριστιανικής πίστης υπό την προστασία της Αγίας Ούρσουλας.¹ Κατά το 17ο αιώνα οι «Αδελφές Ουρσουλίνες» αρχίζουν να απλώνονται σ’ ολόκληρη την Ευρώπη, ενώ στις αρχές του 18ου αιώνα εγκαθίστανται και στην Ελλάδα. Κατά το 19ο και 20ο αιώνα η εξάπλωση της Αδελφότητας φθάνει σε όλα τα μέρη της γης.
Η μοναδική ιστορία της Ιεράς Μονής Ουρσουλινών στην Τήνο
Μετά από προτροπή του Παπικού Τάγματος των Ιησουιτών Μοναχών οι οποίοι είχαν ήδη ιδρύσει σχολείο αρρένων στη Νάξο και αργότερα Μονή στην Τήνο, οι δυο πρώτες ελληνίδες «Αδελφές Ουρσουλίνες» ιδρύουν το μοναστήρι τους στο Κάστρο της Νάξου το 1670, ενώ ως ημερομηνία εγκατάστασής τους στην Τήνο αναφέρεται η 15η Ιουλίου 1704. Πρόκειται για αφιερωμένες γυναίκες που ζουν με την πατρική τους οικογένεια, τηρούν τον κανονισμό της Αγίας Άγγελας και βοηθούν τους εφημερίους στο ποιμαντικό και κατηχητικό έργο.
Το 1862 ιδρύεται ένα μεγαλοπρεπές κτιριακό συγκρότημα στα κατάφυτα Λουτρά της Τήνου ως το οργανωμένο μοναστήρι Ουρσουλινών Μοναχών, όπου έμελλε να στεγάσει ταυτόχρονα ή διαδοχικά ορφανοτροφείο, οικοτροφείο, ελληνικό Δημοτικό, γαλλικό Γυμνάσιο, όπως και ταπητουργία, ραπτική, αργαλειούς. Το συγκρότημα περικλείει τα δύο βασικά οικοδομήματα (μοναστήρι και σχολή), τον κήπο και το προαύλιο. Το Καθολικό, που τιμά την Ιερά Καρδία του Ιησού, ανοικοδομήθηκε το 1870. Το πόνημα ήταν της αγγλικής καταγωγής 37χρονης Μαρίας-Άννας Ληβς, η οποία διαθέτει την πατρική της κληρονομιά για τον σκοπό αυτό.
Το 1890 το δυναμικό του Σχολείου αριθμεί 36 καλόγριες (13 ελληνίδες Τηνιακές, 13 Γαλλίδες και οι υπόλοιπες διαφόρων εθνοτήτων), και 102 μαθήτριες, καθολικές και ορθόδοξες, από όλες τις κοινωνικές τάξεις. Κατά την περίοδο 1910-1930 της μεγάλης ακμής της Σχολής, φοιτούν σ’ αυτήν περισσότερες από 300 οικότροφες μαθήτριες, δημιουργώντας έναν από τους μεγαλύτερους εκπαιδευτικούς πυρήνες εκτός Γαλλίας. Κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Σχολή έκλεισε, αφού ήταν ανέφικτη τόσο η φοίτηση όσο και η ασφάλεια των μαθητριών. Μετά τον πόλεμο η επαναλειτουργία ήταν δύσκολη καθώς οι νησιώτες εγκατέλειπαν τα νησιά τους για να αναζητήσουν δουλειά στις μεγάλες πόλεις κι έτσι οι σπουδάστριες, τη δεκαετία του 1950, μεταφέρονται στο αντίστοιχο σχολείο της Αθήνας. Το Σχολείο της Τήνου περιορίζεται στα παιδιά του δημοτικού και λειτουργεί μέχρι το 1984.
Σήμερα, ένα τμήμα του τεράστιου οικοδομικού συγκροτήματος της Σχολής² έχει παραχωρηθεί για να στεγάζει το Δημόσιο Δημοτικό Σχολείο του Δήμου Εξωμβούργου, ενώ ένα μέρος του κτιρίου έχει μετατραπεί σε μουσείο με ιστορικά εκθέματα επάνω στο σημαντικό έργο που επιτελέστηκε στο διάστημα των 150 χρόνων λειτουργίας της Μονής: φωτογραφικό υλικό, μαθητολόγια, εργαστήρια (φυσικής, χημείας, φυσικής ιστορίας, μουσικής, κινηματογραφίας, ζωγραφικής, ραπτικής), το φαρμακείο της Σχολής, το αναρρωτήριο, υπόλοιπα από τα εργόχειρα των μαθητριών και άλλα πολλά, τα οποία γνωστοποιούνται στους επισκέπτες μέσα από λεπτομερείς παρουσιάσεις από εθελόντριες.
Serviam project
Αυτό το σπάνιο αρχείο όπως και η ίδια η ιστορία της Μονής, σημαντικό τεκμήριο του εντυπωσιακού παρελθόντος της Τήνου, κέντρισε το ενδιαφέρον του επιμελητή Νίκου Ποδιά, ο οποίος ασχολείται συστηματικά με την εικαστική ανάλυση αρχειακού υλικού που προέρχεται από χώρους με φορτισμένο, ιστορικά και συναισθηματικά, παρελθόν.³ Οι δώδεκα καλλιτέχνες που συμμετέχουν στο “Serviam project”, το οποίο πραγματοποιείται με την υποστήριξη της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου-Τήνου, εντρύφησαν στο παρελθόν της Μονής και άντλησαν επιπλέον υλικό από τη Βιβλιοθήκη Ξινάρας, από αληθινές μαρτυρίες, προσωπικά αρχεία και δημοσιευμένα κείμενα, εμπλέκοντας τις δικές τους αφηγήσεις μέσα στους ηχηρά σιωπηρούς αλλά συναισθηματικά ιδιαίτερα εύγλωττους προσωπικούς χώρους των αδελφών μοναχών και των μαθητριών τους.
Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στην παραγωγή των in situ έργων έχουν αναφορές στο έντονα χειροτεχνικό παρελθόν του μοναστηριού, στο φυσικό περιβάλλον αλλά και στο ίδιο το αρχειακό υλικό που ανασυντίθεται με ιδιαίτερη επιμέλεια μέσα από τις αντιστοίχως μοναχικές πρακτικές της σύγχρονης τέχνης. Αν μπορούμε να κατατάξουμε τα έργα σε χαλαρές θεματικές αυτές θα μπορούν να περικλείουν τα βασικά δίπολα της ανθρώπινης φύσης, εγκλεισμός και ανάγκη για ελευθερία, σώμα εναντίον πνεύματος, αθωότητα και ενηλικίωση, αλληγορία και αλήθεια, και όλα αυτά εμφανώς υπερτονισμένα λόγω του συγκεκριμένου περιβάλλοντος. Το βασικότερο όμως συστατικό που συμβάλλει στην επιτυχία της έκθεσης είναι το ότι όλα τα έργα συνομιλούν τόσο αρμονικά μεταξύ τους ώστε υφαίνουν από κοινού μία μυθοπλασία της οποίας οι χροιές μοιάζουν να ξεχύνουν η μία μέσα στην άλλη και με αυτόν τον τρόπο να εμπλουτίζονται τόσο οι ίδιες όσο και η εμπειρία του αποδέκτη τους.
Η Αρχή του Νήματος
Μια έντονα συναισθησιακή ατμόσφαιρα περιβάλλει τον θεατή κατά το πέρασμα από το μουσειακά εκθέματα, με την είσοδό του στον διάδρομο των κελιών. Ο ανεπαίσθητος μα άρρηκτος ιστός της μοναστικής ζωής τον τυλίγει σαν σε αναπόδραστο όνειρο μέσα από κλωστές που διατρέχουν το χώρο, βουτηγμένες σε μυρωμένες νότες λουλουδιών και θροΐζοντας στο πρώτο άγγιγμα του αέρα, κλωστές που νοερά πλέκουν κάγκελα εγκλεισμού αλλά και φαντάζουν ως λαμπρές ακτίνες αγιοσύνης που μπαίνει ελπιδοφόρα από το παράθυρο ένα καλοκαιρινό πρωινό, στην εγκατάσταση ‘Engaged Touches’ από λεπτό νήμα του Παναγιώτη Βούλγαρη. Το νήμα στα ‘χέρια’ του Κωνσταντίνου Λαδιανού γίνεται λεπτοδουλεμένη εσάρπα-‘Εcharpe’, χέρια νεανικά αλλά και δουλεμένα που σφιχταγκαλιάζουν το σώμα μέσα από το τύλιγμα της εσάρπας γύρω του, όπως στις φωτογραφίες στον απέναντι τοίχο, στο δωμάτιο του πλυσταριού και των πολλών μακβεθικών λαβομάνων.
Αθωότητα και ζαβολιά πάνε χέρι-χέρι στο φωτογραφικό αφήγημα της προβολής της Μαργαρίτας Σταυράκη ‘Σκανταλιές_Ασκήσεις Ανυπακοής’ που συνοδεύεται από κείμενο κώδικα σεμνής συμπεριφοράς σε σχέση με το ντύσιμο, τη νηστεία και την υπακοή (και που μακρινά θυμίζουν κάποιους από τους λόγους που έκλεισε το πρωτοποριακό Παρθεναγωγείο του Βόλου του αείμνηστου παιδαγωγού Αλέξανδρου Δελμούζου). Κοριτσάκια τοποθετούν σαλιγκάρια μέσα στα ασπρόρουχα, κλέβουν το βάζο με το γλυκό και βάζουν μανταλάκια στον ποδόγυρο της Ηγουμένης, προβαίνοντας σε μία μικρή προσωπική επανάσταση. Η οποία εξελίσσεται σε μία πιο στομαχική ανάγκη διαμαρτυρίας στη χαρτονένια μακέτα ενός γοτθικού κτίσματος που κοσμείται από κραυγές που θα μπορούσαν να ανήκουν σε μία σύγχρονη γυναίκα του 21ου αιώνα που έχει πλέον παραιτηθεί από τις ανάγκες της, όπως κουρασμένη, μόνη, άδεια, σύζυγος, μητέρα, στην εγκατάσταση ‘Here I drew breath’, της Μαρίας Κόντη. Η εγκατάσταση περιλαμβάνει παράλληλα και εξπρεσιονιστικά πορτραίτα με πρωταγωνιστή την αναζήτηση όχι τόσο της Ιεράς Καρδίας μα μιας καρδιάς που να λειτουργεί σε αρμονία με τα υπόλοιπα όργανα και το μυαλό.
Η αθωότητα ως σωματικό έμβλημα ανατέμνεται στους ‘Ευσεβείς Όρκους’, τις αραχνοΰφαντες αιμάτινες ακουαρέλες της Κατερίνας Διακομή που ψηλαφούν με έναν μοναδικά πνευματικό τρόπο την κατάστικτη δαντελωτή υφή του παρθενικού υμένα όπως διαφαίνεται στο ιατρικό μικροσκόπιο. Σάλπιγγες και λοιπά όργανα βλασταίνουν εδώ και κει και μεταμορφώνονται σε λουλούδια, πεταλούδες, φύλλα και κλαδιά, που εγκιβωτίζουν μέσα τους την ανθοφορία μα και την παρακμή. Όταν όλα όμως καλύπτονται από τα λευκά ενδύματα, ένα άλλο συμβολικό κομμάτι της γυναικείας υπόστασης, η πλούσια λυτή κώμη των μαθητριών πρέπει να πλεχτεί σε σφιχτή κοτσίδα, που μοιάζει με τριχιά. Η Ελένη Λύρα τις κόβει και τις προσφέρει ως ‘Αναθήματα’, ένα τελετουργικό που συμβολίζει πένθος μα και απελευθέρωση από μία πιεστική κατάσταση.
Εμβλήματα της ζωής και μνήμης, βλάστηση και απολιθώματα, ανεπαίσθητα καθημερινά memento mori αναβοσβήνουν στο slideshow του ‘Όλα εν Σοφία Εποίησε’ της Γιούλας Παπαδοπούλου, θυμίζοντας ποιητικά τον κύκλο της ζωής, ενώ ο Ιωάννης Παπαϊωάννου αφήνει ως αντίδωρο τις διαφάνειες του να κοσμηθούν επί τούτου από τους φόβους και τις ελπίδες του κάθε θεατή που καλείται εκείνη τη στιγμή να αφήσει ο ίδιος το στίγμα του και να δημιουργήσει ο ίδιος το καλλιτεχνικό έργο ως ζωντανή ανάμνηση επάνω στο τραπέζι της αίθουσας των παιχνιδιών στα αναρρωτήρια, υπηρετώντας την τέχνη στο ‘Serviam (Εγώ θα υπηρετήσω)’.
Η νεκρή φύση του Μπαρόκ και της εικονολογίας του Cezare Ripa, ζωντανεύει στο φουντωτό χαλί υφασμένο από την άγρια ομορφιά των τοπικών γαϊδουράγκαθων από τη Μαρία Μπουρίκα, που επιλέγει τα αγκάθια τόσο για τη βιβλική τους παρουσία στο ζήτημα του μαρτυρίου όσο και για την πρόκληση κατάκτησής τους, τη σαγήνη της καταστροφής. Το ασπρόμαυρο σχέδιο της ίδιας σε πανωσέντονο πλησίον, αποτελεί άλλο ένα μπαρόκ αφήγημα αδυσώπητων μορφών που φευγαλέα ξεπροβάλλουν μέσα από μία πυκνή και άγρια βλάστηση, ωσάν ένα όνειρο που γύρισε σε εφιάλτη του Goya.
Ο Δημήτρης Σκαλκώτος με τις συνταρακτικές ‘Σκιές’, ανοίγει την πόρτα στο επέκεινα, στο ταφικό μνημείο από τηνιακό μάρμαρο, ενώ τα παράθυρα κοσμούν πολύχρωμα βιτρό από ακτινογραφίες σωμάτων που ασθενούν, θυμίζοντας πικρά το βραχύβιο της ύπαρξης μα και την αλλόκοτη έλξη του ενίοτε ασκεί ο πόνος. Στο ‘Laurus’ της Κλειούς-Αναστασίας Παπαϊωάννου, φύλλα και λουλούδια δάφνης από λευκό μαλλί, ως αέρινη κουρτίνα και κλινοσκέπασμα στο ωραιότερο ευήλιο γωνιακό υπνοδωμάτιο της Σχολής, αποτελούν τη στιγμή της κάθαρσης, επιστρέφοντας πίσω στην αγνότητα της Αγίας Ούρσουλας, της οποίας το όνομα ενδέχεται επίσης να αποτελεί αναγραμματισμό του λατινικού Laurus που σημαίνει Δάφνη, το έμβλημα τόσο των νικητών και των ηρώων όσο και των Μαρτύρων. Ο Νίκος Ποδιάς με την ‘Ανάμνηση’, σε έναν ύστατο χαιρετισμό των ανθρώπων που έχουν κάποτε ζήσει σε αυτούς ή και σε άλλους χώρους, τους αποτυπώνει με τις ξυλομπογιές του ήπια και αισθαντικά στο χαρτί, τόσο φανερά, όσο χρειάζεται για να συντηρήσει απαλά τις μορφές τους ο χρόνος για όσο χρειάζεται ο ίδιος.
Επιμέλεια – Σχεδιασμός: Νίκος Ποδιάς
Σκηνοθεσία τεκμηρίωσης: Μάκης Φράγκος
Διοργάνωση – Παραγωγή: Tinos Art Gathering Kinono
Διαδικτυακό ιστολόγιο-αρχείο: Serviamartproject.blogspot.com
Φεστιβάλ KINONO Tinos Art Gathering
Το Φεστιβάλ KINONO Tinos Art Gathering λαμβάνει χώρα για δεύτερο χρόνο στην Τήνο επιχειρώντας την ανάδειξη διαφορετικών εκφραστικών μέσων της τέχνης. Μέσα από την αξιοποίηση ιστορικών χώρων και φυσικού τοπίου, και μελετώντας τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ μέσων και τεχνών, το KINONO παρουσιάζει μία πληθώρα εκδηλώσεων όπως εκθέσεις, πειραματικές δράσεις, ομιλίες, θεματικές ξεναγήσεις και συναυλίες, στηριζόμενο στην ενεργή συμμετοχή καλλιτεχνών, θεωρητικών ερευνητών, ιδρυμάτων και του κοινού που αποτελείται τόσο από κατοίκους του νησιού όσο και από επισκέπτες.
Υποσημειώσεις
¹ Η Αγία Ούρσουλα, η οποία εορτάζεται στις 21 Οκτωβρίου σε Δύση και Ανατολή ήταν παρθένος πριγκίπισσα της Βρετάνης που θανατώθηκε από τους Ούννους το 383 μαζί με 10 ακόλουθες και ένα πλήθος παρθένων συνοδών. Το σθένος της έναντι στους αλλόθρησκους, η γενναιότητά και η μεγαλοψυχία της προσέδωσε το όνομα της που στα λατινικά ‘ursus’ σημαίνει ‘μικρή άρκτος’ εξ’ ου και οι αστερισμοί που κοσμούν το οικόσημο της Μονής. Μία ενδιαφέρουσα αντιστοιχία με την περίπτωση της παρθένου πριγκίπισσας και των επίσης αμόλυντων ακολούθων της αποτελεί η λατρεία της Αρτέμιδος στην Βραυρώνα της Αττικής τον 7ο αιώνα π. Χ. Στο ιερό της παρθένου θεάς, προστάτιδας των κορασίδων και των μικρών ζώων, λάμβανε χώρα μία λατρευτική τελετή μύησης και διαμόρφωσης υπερήφανου και δυναμικού χαρακτήρα, τα ‘Αρκτεία’, στην οποία έπαιρναν μέρος τα κορίτσια που ζούσαν στο ιερό, πριν φθάσουν στην ηλικία της ήβης. Οι παρθένες, που ονομάζονταν ‘άρκτοι’ προς τιμήν του περήφανου ζώου που υπήρχε στην περιοχή, υπηρετούσαν τη θεά έως την απαρχή της εμμήνου ρύσης και έπαιρναν υποχρεωτικά μέρος στην τελετή των Βραυρωνίων, που γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια.
² Το υπόλοιπο τμήμα αυτού του σημαντικού χώρου πνευματικής, εκπαιδευτικής και πολιτιστικής δραστηριότητας, το οποίο, λόγω αδιαφορίας του Ελληνικού κράτους, έμενε αναξιοποίητο, εφέτος ελπίζει ξανά χάρις στην πρωτοβουλία της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου που εξασφάλισε από το Υπουργείο Οικονομίας και Ανάπτυξης το ποσό των 200.000 ευρώ για τη χρηματοδότηση της Μελέτης Αποκατάστασης – Αναδιαρρύθμισης του Κτηρίου Παλαιάς Μονής Ουρσουλινών, Λουτρών Τήνου. Ήδη ενδιαφέρον για συνεργασία έχουν δείξει σημαντικοί πολιτιστικοί φορείς όπως η Ακαδημία Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας για τη δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού πολιτιστικού κέντρου. Μέλλει να δειχθεί εάν και κατά πόσον θα πραγματοποιηθούν οι πολιτικές υποσχέσεις…
³ Οι δράσεις του Νίκου Ποδιά περιλαμβάνουν: “Sanatorio Project” στο παλιό σανατόριο στα Χάνια Πηλίου, “Refuge Project” και “Refuge project – Μαρτυρίες” στο πολεμικό καταφύγιο του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου στον Αδάμαντα Μήλου, “Skagiopouleio Project” στο Σκαγιοπούλειο Αγροτικό Ορφανοτροφείο Αρρένων στην Πάτρα.
Διαβάστε επίσης:
Serviam project: Εικαστικές επιτόπιες παρεμβάσεις στα Λουτρά Τήνου