Με περισσότερα από ενενήντα έργα από είκοσι και πλέον καλλιτέχνες η επιτυχημένη έκθεση «Σουρεαλισμός και Μαγεία, ο μαγεμένος μοντερνισμός» στο Μουσείο Μπαρμπερίνι διερευνά το avant-garde κίνημα του 20ου αιώνα μέσα από μια νέα προοπτική (ως τις 29 Ιανουαρίου). Για τους σουρεαλιστές καλλιτέχνες, υπάρχουν περισσότερες δυνάμεις μεταξύ γης και ουρανού, απ’ ό,τι μπορεί να αντιληφθεί ο ανθρώπινος νους.
Αν και τα σουρεαλιστικά έργα έχουν ένα αφηγηματικό στοιχείο, το νόημά τους παραμένει αμφίσημο. Η αινιγματική τους ατμόσφαιρα έχει στόχο να εισαγάγει τον θεατή σε μια ονειρική άποψη για τον κόσμο. Πολλοί από τους καλλιτέχνες γνώριζαν το έργο του Ζίγκμουντ Φρόιντ, συμπεριλαμβανομένου του βιβλίου του Τοτέμ και Ταμπού (1913), όπου ο Φρόιντ όρισε τη βασική αρχή της μαγείας ως την πίστη στην «παντοδυναμία της σκέψης». Οι σουρεαλιστές αγαπούσαν την ιδέα της ανθρώπινης φαντασίας ως μια δύναμη που μπορεί να επηρεάσει δραστικά την εξωτερική πραγματικότητα. Συνεπώς, παρουσίαζαν τους εαυτούς τους ως σύγχρονους καλλιτέχνες-μάγους, οι οποίοι χάρη στη φαντασία και δημιουργικότητά τους, μπορούσαν να επινοήσουν νέους, πλασματικούς κόσμους.
Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι παραπομπές τους στη μαγεία εμπεριείχαν συχνά μια πολιτική διάσταση- δρώντας μεταφορικά ως πυρήνες ελπίδας, κοινωνικής και πνευματικής ανανέωσης. Στο βιβλίο του L’Art Magique (1957), ο Μπρετόν ανακήρυξε τον Σουρεαλισμό ως την ανακάλυψη εκ νέου της μαγείας μέσα σε έναν μοντερνισμό που έχει υποστεί ανεπιστρεπτί τη διάψευση των προσδοκιών του.
Αόρατες δυνάμεις: Η Μαγεία του Σουρεαλισμού
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Στο Δεύτερο Μανιφέστο του Σουρεαλισμού (1929) ο Αντρέ Μπρετόν απαίτησε την προγραμματική διερεύνηση της μαγείας και του αποκρυφισμού. Οι σουρεαλιστές όμως απέρριπταν την ιδέα του «υπερφυσικού» αυτού καθαυτού. Νοούσαν το σουρεαλιστικό ως μια «απόλυτη πραγματικότητα» στην οποία οι διαχωρισμοί μεταξύ των ονείρων και της πραγματικότητας αίρονται ως δια μαγείας. Πολλοί καλλιτέχνες αντλούσαν τη φαντασία τους από την αποκρυφιστική ιδέα των αιώνιων αναλογιών, οι οποίες συνεχώς κρατούν τον άνθρωπο και τη φύση, τον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο σε μια δυναμική σχέση μεταξύ τους. Επίσης, οι σουρεαλιστές αναφέρονταν στην ιδέα των αόρατων δυνάμεων που διαχέονται στο σύμπαν, χρησιμοποιώντας τες ως μεταφορά για το υποσυνείδητο και τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής.
Θεές και Μάγισσες: Οι γυναίκες ως μαγικά όντα
Από την αρχαιότητα, η αντίληψη του «αρσενικού» και του «θηλυκού» ως συμπληρωματικές ποιότητες σχετιζόμενες με τη λογική και το παράλογο, τη μέρα και τη νύχτα, την τάξη και το χάος, έχει υπάρξει καίριο κομμάτι της δυτικής μεταφυσικής παράδοσης. Οι σουρεαλιστές λάτρευαν την ιδέα της γυναίκας ως παράλογο και μαγικό ον που διατηρεί μια μυστηριώδη σύνδεση με τις δημιουργικές δυνάμεις της φύσης. Στα έργα τους παρουσίασαν τη γυναίκα ως μάγισσα, θεά ή υβριδικό ον, που δρα ως φανταστική ενσάρκωση του παραλόγου. Ο θετικός συσχετισμός αυτών των στοιχείων με τον κόσμο των ονείρων και το ασυνείδητο συνδυάστηκε ταυτόχρονα με την καλλιέργεια άκρως προβληματικών στερεοτύπων. Στη σουρεαλιστική τέχνη οι γυναίκες παρουσιάζονται συχνά ως το αντικείμενο του ερωτικού πόθου. Ζωγράφοι όπως η Λέονορ Φίνι και η Ντοροθέα Τάνινγκ ανέτρεψαν τον τρόπο που η γυναίκα απεικονιζόταν ως τότε από τους άντρες σουρεαλιστές καλλιτέχνες.
Ο Ιερός Γάμος
Ο Ιερός Γάμος αποτελεί μια καίρια έννοια της αλχημείας, που σχετίζεται με την ερωτική ένωση ενός (κόκκινου) Βασιλιά με μια (άσπρη) Βασίλισσα και συμβολίζει την πρωταρχική σύντηξη του αρσενικού χημικού στοιχείου του θείου και του γυναικείου χημικού στοιχείου του υδράργυρου που οδηγεί στην δημιουργία της Φιλοσοφικής Λίθου. Αυτή η διαδικασία της ένωσης αντιθέτων είναι η βάση της αλχημείας. Τα κοσμικά σώματα του Ήλιου και της Σελήνης συνοδεύουν τους πρωταγωνιστές αυτής της ερωτικής ένωσης και στις αλχημιστικές απεικονίσεις το αποτέλεσμα αυτής της σχέσης αποκαλύπτεται με την μορφή ενός ανδρόγυνου. Οι σεξουαλικές μεταφορές και οι έννοιες που σχετίζονται με τις ιδιότητες των φύλων ενθουσίαζαν τους σουρεαλιστές, οι οποίοι συχνά χρησιμοποιούσαν την ιδέα του Ιερού Γάμου για να υπονοήσουν τον ερωτικό πόθο.
Αποκρυφισμός (the occult)
Το λατινικό ρήμα occultare σημαίνει «κρύβω» ή «καλύπτω» και από τον 16ο αιώνα ο όρος αποκρυφισμός περιέγραφε ένα είδος κρυμμένης ή μυστικής γνώσης. Τέσσερις πυλώνες χαρακτηρίζουν τον αποκρυφισμό στην Ευρωπαϊκή σκέψη: η αντίληψη ότι όλα τα φαινόμενα της φύσης συνδέονται μέσω αναλογιών, γνωστή ως θεωρία των αντιστοιχιών. Το όραμα του κόσμου ως μια ενιαία, ζώσα οντότητα σε συνεχή ροή. Τον ρόλο της ανθρώπινης φαντασίας στην αξιολόγηση των ανώτερων επιπέδων της συνείδησης. Την διαδικασία πνευματικής ωρίμανσης και διαφωτισμού.
Η αποδοχή μιας ασαφούς συνθήκης, όπου το όνειρο συγχωνεύεται με την πραγματικότητα, ήταν βασική αρχή των ιδεών των σουρεαλιστών. Ο Αντρέ Μπρετόν και οι συνάδελφοί του οραματίζονταν το σουρεαλιστικό ως μια κρυμμένη διάσταση που εισχωρεί στο καθημερινό αλλά συνήθως διαφεύγει της ανθρώπινης προσοχής. Ο αποκρυφισμός αποτέλεσε μια μεταφορά αυτού του αόρατου κόσμου.
Αλχημεία
Η αλχημεία αποτελεί αρχαίο κλάδο της φυσικής φιλοσοφίας που εμπεριέχει την έννοια της μετάλλαξης, της μεταβολής, ιδιαίτερα αυτή της τελειοποίησης των μετάλλων. Η δυτική αλχημεία προέρχεται από την Ελληνιστική Αίγυπτο. Συνδύαζε επιστημονικές ιδέες από τη βοτανολογία, την ιατρική, τη μεταλλουργία με φιλοσοφικές έννοιες από τον Γνωστικισμό και τον Νεοπλατωνισμό. Αυτές οι ποικίλες πηγές εξηγούν τη διπλή φύση της αλχημείας: της πρακτικής ενασχόλησης με τον υλικό χειρισμό των ουσιών και την πνευματική πλευρά της, επικεντρώνοντας στην αναζήτηση για ψυχική τελειότητα και τη γνώση του Θείου. Από την ύστερη αρχαιότητα, ο Ερμής Τρισμέγιστος, συγκερασμός του Αιγυπτιακού θεού Θωθ και του Ερμή, θεωρείτο ο ιδρυτής της αλχημείας και φέρεται ως ο συγγραφέας πολλών γραπτών σχετικά με την αλχημεία, την αστρολογία, τη μαγεία, τη θρησκεία, την ηθική και τις φυσικές επιστήμες, γνωστά με τον τίτλο Corpus hermeticum.
Οι σουρεαλιστές επηρεάστηκαν περισσότερο από την αλχημιστική ιδέα της ψυχικής ωρίμανσης και το ταξίδι της αυτο-πραγμάτωσης. Μια μακρά λίστα επιρροών διαμόρφωσε την έμπνευση τους από την αλχημεία, όπως το σύγγραμμα του Ελιφάς Λεβί Histoire de la Magie (1860) και το έργο του Κάρλ Γιούνγκ, ενώ ανάμεσα στα οπτικά πρότυπά τους υπήρξε η εικονογραφημένη μελέτη του Émile-Jules Grillot de Givry Le musée des sorciers, mages et alchimistes (1929).
Μαγεία
Στην Ευρώπη η μαγεία αναφέρεται ιστορικά στην πρακτική της μαύρης μαγείας με τις τελετουργίες της και τα μάγια που χρησιμοποιούσαν για να καταστρέψουν αθώους. Στη μεσαιωνική και αναγεννησιακή δαιμονολογία η μάγισσα ήταν ακόλουθος του Σατανά, μια αιρετική φιγούρα που έκανε συμβόλαιο με τον διάβολο και αποκτούσε υπερφυσικές δυνάμεις με αντάλλαγμα την αφοσίωση της. Οι καλλιτέχνες της Αναγέννησης παρουσίαζαν τις μάγισσες τόσο ως ερωτικές, νεαρές όμορφες γυναίκες όσο και ως αποκρουστικές γριές. Σεξουαλικές αμαρτίες, γυμνά ή παραμορφωμένα σώματα επίσης συνδέονταν με τις μάγισσες. Στη μελέτη του L’Art Magique (1957) ο Αντρέ Μπρετόν αναπαρήγαγε εικόνες μαγισσών του Albrecht Dürer και του Hans Baldung Grien. Ανέφερε επίσης τον Γάλλο ιστορικό και ρομαντικό συγγραφέα Jules Michelet, ο οποίος στο La Sorciere (1862) ανέδειξε τη μάγισσα ως σοφή θεραπεύτρια και θαρραλέα επαναστάτρια ενάντια στην κοινωνική καταπίεση της φεουδαρχικής καθολικής Ευρώπης.
Πολλές σουρεαλίστριες καλλιτέχνιδες άλλαξαν την καθιερωμένη εικόνα της μάγισσας, παρουσιάζοντας την ως ένα πρωτο-φεμινιστικό είδωλο, που συμβολίζει τη θηλυκή δημιουργικότητα και τη σεξουαλική αυτοδιάθεση. Αυτή η πτυχή συνέπιπτε με τις αντιλήψεις της νεο-παγανιστικής θρησκείας Wicca και επηρέασε το έργο των Λεονόρα Κάρινγκτον, Ντοροθέα Τάνινγκ και Ρεμέντιος Βάρο.
Ταρώ
Οι σουρεαλιστές γνώρισαν καλύτερα τη σημασία των ταρώ μέσα από το εικονογραφημένο έργο Le tarot des imagiers du moyen âge (1927) του Oswald Wirth, που συσχέτιζε τις κάρτες του ταρώ με τον αποκρυφισμό και την αλχημεία. Το 1940-41 αρκετοί σουρεαλιστές δημιούργησαν ένα νέο σετ από ταρώ κάρτες το Jeu de Marseille, όπου αντικατέστησαν τις παραδοσιακές κάρτες με σουρεαλιστικά σύμβολα. Ο ίδιος ο Μπρετόν γνώριζε πολύ καλά την ερμηνεία των ταρώ και στο βιβλίο του L’Art Magique αναφέρεται στο ταρώ ως ένα «αυθεντικό μέγα βιβλίο του αποκρυφισμού».
Η μαγεία των έργων της έκθεσης τόσο «καλύπτει» όσο και «αποκαλύπτει» τις ιδέες που κατέστησαν τον Σουρεαλισμό ένα από τα πιο επιδραστικά κινήματα του 20ου αιώνα. Μεταφέρει το θεατή πέρα από το άμεσα αντιληπτό και έλλογο, μέσα από αποκρυφιστικά τοπία, υβριδικά όντα και τέρατα. Αποκαλύπτει όμως ταυτόχρονα το πολύπλευρο κράμα που επηρέασε την πνευματική και φιλοσοφική προσέγγιση του Σουρεαλισμού, φανερώνοντας τους λόγους για τους οποίους τα έργα του αγγίζουν άμεσα την ψυχή και τον νου των θεατών διαχρονικά.
Πηγές: Κείμενα της έκθεσης
Photo Credit: Βασιλική Βαγενού