Ομολογουμένως, η παρουσίαση του έργου του διεθνώς αναγνωρισμένου Έλληνα σκηνογράφου Στέφανου Λαζαρίδη, 1942-2010, μέσα από μία από τις πιο μελετημένες και εμπνευσμένες επιμέλειες, δια χειρός του εικαστικού και επιμελητή Αντώνη Βολανάκη, στο αίθριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο ΚΠΙΣΝ, υπήρξε μία τόσο δυνατή συναισθησιακή εμπειρία, που σχεδόν δυσχέραινε τη συγγραφή αυτού του άρθρου, καθώς υπάρχουν στιγμές που τα λόγια απλά αδυνατούν να περιγράψουν το ανυπέρβλητο του έργου ενός οραματιστή δημιουργού.
Με γνώμονα την παράξενη αναλογία ‘γνωστός παντού εκτός της χώρας του’, ο Στέφανος Λαζαρίδης υπήρξε για χρόνια το ‘ιερό δισκοπότηρο’ σε έναν διεθνή χώρο όπου η σκηνογραφία ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη σκηνοθεσία στην ολιστική απόδοση του μουσικοθεατρικού ιδιώματος της όπερας.
Ένας Έλληνας στην Εθνική Όπερα της Αγγλίας
Με κέντρο την Εθνική Όπερα της Αγγλίας, ΕΝΟ, σε μία εικονοκλαστική περίοδο που χαρακτηρίστηκε ως powerhouse, σε μία χώρα όπου υπήρχε έως και κοινότητα εκτίμησης του έργου του μεγάλου δημιουργού, ήτοι ‘The Stefanos Lazaridis Appreciation Society’, ο Στέφανος Λαζαρίδης δημιούργησε πάνω από τριάντα παραγωγές-μουσικά γεγονότα με το χώρο, τα σκηνικά και τα κουστούμια να ορίζουν το δρώμενο, προσδίδοντας ένα οργανικό, αφηγηματικό πλέγμα όπου μέσα σε αυτό, και μέσα από αυτό, θα υφαινόταν η πλοκή και θα αναπτύσσονταν οι χαρακτήρες. Ο Διευθυντής Παραγωγής της ΕΝΟ Ντέιβιντ Πάουντνυ, με τον οποίο συνεργάστηκε και στις τρεις υπαίθριες παραγωγές του Φεστιβάλ του Μπρέγκενς, Ιπτάμενος Ολλανδός, Ναμπούκο, Φιντέλιο, ανέφερε την εκπληκτική ικανότητα του Λαζαρίδη να δουλεύει σε γιγάντια κλίμακα μέσα από μία πολύ ευαίσθητη προσωπική δραματουργική ματιά.
Σκηνικά Ζωής
Τα σκηνικά που δημιούργησε για μεγάλες παραγωγές ανά τον κόσμο αποτελούσαν ολοκληρωμένα εικαστικά περιβάλλοντα, όπου όλα τα εκφραστικά μέσα σύγχρονων καλλιτεχνικών εγκαταστάσεων χρησιμοποιούνταν για την επιτέλεση ενός φαντασιακού χωροχρόνου που θα εμπλέκει το θεατή με σκοπό το μέγιστο ψυχολογικό impact. Η χρήση του όρου ‘επιτέλεση’ αναφέρεται στο σκηνικό ως έναν αρχιτεκτονικό οργανισμό που διαρκώς εναλλάσσεται και ανταποκρίνεται ζωντανά και παλλόμενα στη λεκτική ένταση του λιμπρέτου και στη δύναμη της μουσικής, ένα πλατωνικό σύμπαν ορατό και οραματικό ταυτόχρονα, κοιτίδα των ανθρώπινων παθών και κάτοπτρο του άυλου κόσμου των ιδεών.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Ο Χώρος στον Κύβο
Το ευρηματικό στήσιμο της έκθεσης στο ΚΠΙΣΝ από τον Αντώνη Βολανάκη, ο οποίος είχε συνεργαστεί με τον μεγάλο δημιουργό στο Λονδίνο, έχει για κέντρο και σημείο αναφοράς τον κύβο, το γεωμετρικό στερεό που μοιάζει να λειτουργεί χωρικά και μεταφυσικά σαν cabinet des curiosites, το οποίο στις παραγωγές του Λαζαρίδη περιστρεφόταν, άλλαζε την προοπτική, άνοιγε και φανέρωνε νέες εισόδους-εξόδους-εκδοχές, και έκλεινε μέσα του τα μυστικά της δράσης, μία περιοχή που δήλωνε το χώρο και μαζί την απουσία του, το φως και το σκοτάδι. Οι 9 κύβοι που αποτελούν τα ‘κιόσκια’ της έκθεσης θυμίζουν επίσης τα ξύλινα κιβώτια με τις μακέτες, που εγκιβώτιζαν τα θαύματα του δημιουργού σε μικροσκοπική κλίμακα, που ταξίδευαν ανά τον κόσμο πριν το στήσιμο των μεγάλων παραστάσεων, σε μία διαπολιτισμική αέναη χορογραφία.
Σκηνογραφίες-Σταθμοί
Ο κύβος γίνεται το δωμάτιο ψυχής μέσα στο δωμάτιο της Ρουσάλκα, όπου οι πόρτες ανοίγουν και μαζί και οι επιλογές της πλοκής, ενώ μία λίμνη στο πάτωμα που καθρεπτίζει τον ουρανό και αφηγείται το ταξίδι της επιστροφής, θυμίζει τον Εβδόμερο του ντε Κίρικο. Ο κύβος γίνεται διαγώνιος κάνναβος εξουσίας στον Οιδίποδα Τύραννο, ενώ στον πλωτό Ναμπούκο παραπέμπει στον Πόλεμο του Κόλπου, καθώς μεταμορφώνεται στην έρημο της εξουσίας, υψώνοντας ένα διαφημιστικό billboard-αναφορά στο Τείχος των Δακρύων μα και στις Δέκα Εντολές. Στον Πηλέα και Μελισσάνθη, ο κύβος συνθέτει ένα δωμάτιο που προβάλλεται στα βάθη του ασυνειδήτου και ενσωματώνει μέσα του τη σφαίρα, ενώ παραπέμπει στο δαντικό επέκεινα στον Ορφέα και Ευρυδίκη με τα μάτια στραμμένα στη σύγχρονη κινησιολογία της Πίνας Μπάους, ενώ στην Κάτια Καμπάνοβα συνδυάζει την frontal ησυχία ενός Vermeer με σύγχρονα video stills.
Η κινητικότητα του κύβου σε συνδυασμό με τον υποβλητικό εναλλασσόμενο φωτισμό, επικλίνει το έδαφος της Τόσκα, και ανατρέπει την προοπτική και σε όλη την Ιταλική Σεζόν της Εθνικής Όπερας της Αγγλίας, ενώ το υγρό στοιχείο εμφανίζεται ξανά και ενεργοποιεί τη ρευστότητα των συναισθημάτων στο δυστοπικό φουτουριστικό βιομηχανικό θέρετρο του Φιντέλιο, ως άλλη Σπιναλόγκα/Αλκατράζ, στη λίμνη Κωνστάντια της Μπέργκενς. Σε αντιδιαστολή, δομικά θραύσματα φύσης χρησιμοποιούνται στη δημιουργία της εσωτερικής μελαγχολικής αισθητικότητας-stimmung, όπως άνθη, θύσανοι, δέντρα που μετασχηματίζονται σε σανίδες, σκαλωσιές, έλικες, γέφυρες και εξέδρες, αλλά και ως καθαρή ορθογώνια πνευματικότητα μέσα από στοίβες βιβλίων και βιβλιοθήκες, που συχνά εμφανίζονται στο έργο εγκιβωτίζοντας τη ζωντανή γνώση
Η υλική ζωγραφικότητα που σαν ματιέρα του Tapies σκάβει το φόντο της La Strada, ενισχύει την αδρότητα που πρεσβεύει η σχολή του Ιταλικού Νεορεαλισμού, ενώ ο αιμάτινος Πύργος του Κυανοπώγωνα δοξάζει την εξπρεσιονιστική αγριότητα της απροσδόκητης συνεύρεσης του Franz Klein και του William Kentridge με τον Arnold Βöcklin. Στοιχεία από τη μυθική και κονστρουκτιβιστική αισθητική των Ρώσικων Μπαλέτων του Sergei Diaghilev διαφαίνονται σε σχέδια όπως Ο Γάμος το Μεσοκαλόκαιρο όπου παντρεύεται το Απολλώνιο με το Διονυσιακό πνεύμα, ενώ η επικλινής στριφογυριστή σκάλα εμφανίζεται συχνά σαν δομικό υλικό που εντείνει τον ψυχολογικό αγώνα των πρωταγωνιστών προς ένα αμφίρροπο αποτέλεσμα.
Και θα χρειαστεί ένα ποπ βιντεοκλίπ και μία μουσική τουρνέ, των Duran Duran το 1993, για να συγκεντρώσει τους αληθινούς πρωταγωνιστές στο έργο του Λαζαρίδη, τον κύβο, τη σπείρα και τη δύνη, την κίνηση και τον κατακερματισμό, το μάτι και την ψυχή, την αγωνία και την κάθαρση. Την μεγαλύτερη όμως ανταπόκριση στο ευρύ κοινό την είχε μέσα από μη-θεατρικούς χώρους όπως η Κάρμεν, στο Earl’s Court του Λονδίνου το 1989, όπου αλλάζει τη διάταξη των θέσεων των 15000 θεατών ώστε να βρίσκονται κυκλικά και κοντά στη δράση, σαν να παρακολουθούν μεγάλη αθλητική διοργάνωση ή ταυρομαχία (που την ενίσχυσε η χρήση άμμου στο τερραίν), ενώ η σκηνή περιστρεφόταν και καταβυθιζόταν, τα κουστούμια ξεπέρασαν τα χίλια και αλόγα εμφανίζονταν επί σκηνής. Το υπερθέαμα της Κάρμεν εξυμνήθηκε από όλο τον Βρετανικό τύπο. Λίγα χρόνια μετά, στην όπερα Μωυσής και Φαραώ που σχεδίασε ο Λαζαρίδης για το Φεστιβάλ Ροσίνι στο Πεζάρο της Ιταλίας, ένας τεράστιος καθρέπτης-ουρανός κατέβηκε από τη ράμπα και μεταμορφώθηκε στον ποταμό Νείλο, ενώ περιμετρικά ηθοποιοί-μελετητές είχαν τοποθετηθεί στους διαδρόμους μίας τεράστιας βιβλιοθήκης καθώς οι θεατές κατέφθαναν στο στάδιο.
Η Ελληνική Δυστοπία
Γεννημένος στην Αιθιοπία από Έλληνες γονείς, ο Λαζαρίδης είχε πάντα στο μυαλό του μία εξιδανικευμένη πληροφορία της Ελληνικότητας, η οποία διέτρεχε υποδόρια το έργο του και εκδηλώθηκε φανερά σε κάποιες φωτισμένες στιγμές- από μία ομαδική έκθεση σκηνογραφίας στη γκαλερί Δεσμός, στην διαχείριση του Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται του Καζατζάκη μέσα από Τα Ελληνικά Πάθη το 1999 στο Θέατρο του Φεστιβάλ της Μπέγκενς και στη Βασιλική Όπερα το 2000, για το οποίο κερδίζει το Βραβείο Λώρενς Ολίβιε για την καλύτερη παραγωγή.
Η μόνη παραγωγή επί ελληνικού εδάφους, το ανέβασμα της Αρχής του Τέλους του Δημήτρη Δημητριάδη το 1995 στο Θέατρο Αμόρε, ήταν μία μεγαλειώδης στιγμή, της οποίας το όραμα μάλλον δεν έγινε πλήρως κατανοητό από κάποιους που δεν είχαν παρακολουθήσει το έργο του. Η ανάθεση της καλλιτεχνικής διεύθυνσης της Εθνικής Λυρικής Σκηνής το 2006 δεν ευόδωσε το ρομαντικό όνειρο του Λαζαρίδη για την επιστροφή σε μία πατρίδα την οποία ποτέ δε γνώρισε, με τα καλά της μα ιδιαίτερα με τα δεινά της…
Η Βαγκνερική Πρόκληση
Λίγο νωρίτερα, η πρόκληση να δημιουργήσει τη σκηνική χωρική αφήγηση για τον κύκλο του Δαχτυλιδιού του Νιμπελούνγκεν στο Κόβεντ Γκάρντεν, την περίοδο 2004-2006, ήταν σημαντική για τον μεγάλο δημιουργό. Σε ερώτηση της οικογένειας Βάγκνερ στο Μπάυροϋτ γιατί μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί με την τετραλογία, ο Λαζαρίδης απάντησε ότι την κάνεις είτε πολύ νέος είτε πολύ ώριμος. Το αποτέλεσμα ήταν ένα μεγαλειώδες δημιούργημα-ωδή στον 20ο αιώνα, το οποίο εμπνέει ακόμα και θα περιληφθεί στο δραματολόγιο της Βασιλικής Όπερας του Κόβεντ Γκάρντεν το φθινόπωρο του 2018 στο Λονδίνο.
Πληροφορίες:
Το αρχειακό υλικό του έργου του Λαζαρίδη εντοπίζεται αποσπασματικά στο Victoria & Albert Museum του Λονδίνου, το Εθνικό Βασιλικό Θέατρο της Αγγλίας, και στα διάφορα θέατρα που ανέβασαν παραγωγές του, αλλά το υλικό της έκθεσης που αποτελείται από μακέτες, μικρά αντικείμενα/φιγούρες, φωτογραφίες, σχέδια, σημειώσεις, προγράμματα, αλληλογραφία, αποκόμματα τύπου, συνεντεύξεις και προβολές από ολόκληρες όπερες-μία μεγάλη επιτυχία της διοργάνωσης-, κυρίως προέρχεται από το αρχείο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, το οποίο και τύπωσε ενδελεχή κατάλογο του opus του έργου του Στέφανου Λαζαρίδη, με κείμενα συναδέλφων, συνεργατών και φίλων, των Γιώργου Κουμεντάκη, Δημήτρη Δημητριάδη, Διονύση Φωτόπουλου, Πάμελα Χάουαρντ, Πίτερ Φάρλι, Κλάιβ Μπάρντα, Αντώνη Βολανάκη.
Info:
Αίθριο 4ου ορόφου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος
Διάρκεια έκθεσης: έως την Πέμπτη 31 Μαΐου 2018 — Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά 09.30-21.00
Είσοδος ελεύθερη
www.nationalopera.gr