Τα άνθη του κακού: Δίγλωσση έκδοση με αφορμή τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Σαρλ Μπωντλαίρ

Οι εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ και ο Ερρίκος Σοφράς συμμετέχουν στον εορτασμό των 200 χρόνων από τη γέννηση του Μπωντλαίρ, γενάρχη της νέας ποίησης και πατέρα της μοντέρνας συνθήκης, με την έκδοση της έμμετρης και ομοιοκατάληκτης μετάφρασης δύο ενοτήτων από τα Άνθη του Κακού (1857), τη μία και μόνη ποιητική συλλογή του, «το μέγιστο παράδειγμα νεωτερικής ποίησης όλων των γλωσσών» (Τ. Σ. Έλιοτ). Στο δίγλωσσο (ελληνικά και γαλλικά) δεμένο βιβλίο, που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ σε μετάφραση, σχόλια και επίμετρο του Ερρίκου Σοφρά, περιέχονται οι «Παρισινοί πίνακες» / «Tableaux parisiens» και «Τα απαγορευμένα ποιήματα» / «Pièces condamnées tirées des Fleurs du Mal».

Δεκαπέντε χρόνια διήρκεσε η διαδικασία της γραφής των 101 ποιημάτων που περιείχε η πρώτη έκδοση του βιβλίου με τα ερωτικά, λεσβιακά, πεισιθάνατα, ανατρεπτικά ποιήματα. Βάζοντας στη θέση της φύσης την πόλη, στη θέση της ηθικής και των ιδανικών την υποβλητική μορφή του Κακού, ο Μπωντλαίρ αντιστρέφει τις αστικές αξίες: ποιητής και βιβλίο γίνονται μια απειλή.

Ο «Δάντης της σύγχρονης εποχής μας», αυτός ο τελευταίος κλασικός και ο πρώτος νεωτερικός, συνθέτει το πρωτοφανέρωτο λυρικό του έργο με ήρωες πόρνες, ζητιάνες, ρακοσυλλέκτες, νοσηρά ερωτευμένους, θανατόφιλους, οπιομανείς. Πρόσωπα των απαγορεύσεων και των άκρων, αποκλεισμένα από τον κοινωνικό ιστό, κι όμως αναπόσπαστο τμήμα του, διασχίζουν το μισοφώτιστο Παρίσι, αγαπιούνται σε κάμαρες αρωματισμένες, πάσχουν από νοσταλγία. Η αισθησιακή, παράφορη γυναίκα κάθε ηλικίας είναι η βασική ηρωίδα αυτής της νυχτερινής φαντασμαγορίας, που είναι τονισμένη με τους πιο αυστηρούς μετρικούς κανόνες και τα στιχουργικά σχήματα του κλασικισμού.

Η ενότητα «Παρισινοί πίνακες» είναι η μόνη που εντάσσεται στα Άνθη του Κακού (Les Fleurs du Mal) στη δεύτερη έκδοσή τους (1861) και απαρτίζεται από 18 έμμετρα ποιήματα (το συντομότερο 10 στίχοι και το εκτενέστερο 84) που εξιστορούν μια εικοσιτετράωρη περιδιάβαση στο Παρίσι ενός μοναχικού flâneur, μια κάθοδο στην Κόλαση σε 18 εικόνες, μια περιπλάνηση, όπως στον Οδυσσέα του Τζόυς, που αρχίζει ένα πρωί και τελειώνει την αυγή της επόμενης μέρας. Οι συνθέσεις αποτυπώνουν το Παρίσι τη στιγμή που κατεδαφιζόταν και άλλαζε όψη, όταν ο βαρόνος Ωσμάν είχε αναλάβει το τεράστιο έργο να εκσυγχρονίσει τη μεσαιωνική πόλη.

Ο ποιητής, αθέατος πλανόδιος περιπατητής μες στο πλήθος, αναζητά παράδοξες συναντήσεις, αποκαλύπτοντας κρυμμένα τοπία και πρόσωπα που τα βαραίνει η απειλή της απώλειας, του θανάτου. Σε κάθε ποίημα της ενότητας μιλά για τη σύγχρονη μεγαλούπολη με την οξύτητα και την ένταση ενός ονείρου ή ενός εφιάλτη, ποθώντας να εξερευνήσει το ανεξερεύνητο θέμα της σύγχρονης μεγαλούπολης, να αναδείξει τα παντοτινά, αιώνια στοιχεία σ’ ένα τοπίο που διαρκώς μεταβάλλεται. Στα πολυμεταφρασμένα και εξαντλητικά σχολιασμένα 18 ποιήματα, ο Μπωντλαίρ καταγράφει πρώτος αυτός την ποιητική εμπειρία της πόλης του Παρισιού την εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, ένα τοπίο υπονομευμένο κι εύθραυστο.

«Απαγορευμένα ποιήματα» ονομάζονται τα πολύ τολμηρά έξι ποιήματα του Μπωντλαίρ που σκανδάλισαν τον σεμνότυφο δημοσιογράφο Gustave Bourdin, ο οποίος, δέκα μόλις μέρες μετά την κυκλοφορία των Fleurs du Mal, δημοσίευσε στην εφημερίδα Le Figaro έναν λίβελο που στηλίτευε τη συλλογή με τρόπο σκαιό. Αμέσως επενέβη το υπουργείο Εσωτερικών, που παρέπεμψε σε δίκη τον εκδότη του βιβλίου, αλλά και τον ποιητή, για προσβολή της δημόσιας αιδούς και των χρηστών ηθών, και ζήτησε την κατάσχεση όλων των αντιτύπων.

Το δικαστήριο, εκτός από το πρόστιμο που επέβαλε στον ποιητή και τον εκδότη, γνωμοδότησε πως για να τυπωθεί η συλλογή ξανά έπρεπε να εξοβελιστούν τα έξι βλάσφημα ποιήματα. Η συλλογή κυκλοφόρησε πάλι σε τέσσερα χρόνια, το 1861, χωρίς τα συγκεκριμένα ποιήματα, σημαντικά όμως. Αυτή η δικαστική περιπέτεια, η κρατική αγριότητα της Β΄ Αυτοκρατορίας (υπό το αυταρχικό καθεστώς του Ναπολέοντα Γ΄), στάθηκε η αρχή του τέλους για τον εύθραυστο και ήδη καταβεβλημένο Μπωντλαίρ, αφού τρία χρόνια αργότερα θα υποστεί το πρώτο εγκεφαλικό επεισόδιο.

Στα έξι «Aπαγορευμένα ποιήματα» ανιχνεύουμε όλα σχεδόν τα μοτίβα των Fleurs du Mal: δαιμονολογία, ερωτευμένες γυναίκες, ars amoris, σαδισμός, ανέφικτο και παιδωμές του έρωτα, καταραμένο ζευγάρι, taedium vitae, επιθυμία θανάτου, λήθη, ωμοφαγία. Απόλυτη πρωταγωνίστρια σ’ αυτά είναι η γυμνή και ακόρεστη γυναίκα, η Εύα μετά την πτώση. Τα «Pièces condamnées» (ο γαλλικός τίτλος), μετά τον εξοβελισμό τους από τη συλλογή, αποτελούν πια μια ξεχωριστή, αυτόνομη ενότητα.

Η μετάφραση έγινε από τον έμπειρο Ερρίκο Σοφρά, που έχει αναμετρηθεί με σπουδαία ποιητικά κείμενα: επιστολές και ποιήματα της Έμιλυ Ντίκινσον, σονέτα του Σαίξπηρ, ποιητικές συνθέσεις του Γ. Χ. Ώντεν και του Σάντρο Πέννα, λυρικό θέατρο του Ζεάμι.

Τα Απαγορευμένα ποιήματα είχαν κυκλοφορήσει το 2009 από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, με εικόνες του Πατ Αντρέα.

Η ΛΗΘΗ από τα Απαγορευμένα ποιήματα

Ψυχή ανελέητη, ω έλα στην καρδιά μου,
Τίγρη σκληρή και ράθυμη που σ’ αγαπάω∙
Μες στη βαριά, πλούσια χαίτη σου ζητάω
Να βάλω τα τρεμάμενα τα δάχτυλά μου∙

Στο μεσοφόρι σου, με μύρο ποτισμένο,
Το λυπημένο μου κεφάλι εκεί να θάψω.
Το άρωμα της παλιάς λατρείας δε θα πάψω,
Οσμή από τεφρό λουλούδι, ν’ ανασαίνω.

Όχι να ζήσω πια, να κοιμηθώ ζητάω!
Μες σ’ έναν ύπνο σαν το θάνατο γαλήνιο
Τον έρωτά μου δίχως τύψεις θα σου δίνω,
Το μπρούτζινο, στιλπνό κορμί σου θα φιλάω.

Η άβυσσος του κρεβατιού σου μπορεί μόνο
Τα σιωπηλά τα κλάματά μου να πραΰνει∙
Στα χείλη σου φωλιάζει η τέλεια λησμοσύνη,
Ναρκώνει η Λήθη του φιλιού σου κάθε πόνο.

Στη μοίρα μου, λοιπόν, τη μόνη ηδονή μου,
Θα υποταχτώ ωσάν γι’ αυτό να ήμουν πλασμένος,
Πειθήνιος μάρτυρας, αθώος δικασμένος,
Που υποδαυλίζει η φλόγα του την παιδωμή του,
Και για να πνίξω κάθε μου μνησικακία,
Τ’ ωραίο κώνειο και το νηπενθές βυζαίνω
Απ’ τ’ όρθιο το στήθος σου το αγαπημένο
Που μέσα του δεν έκλεισε καρδιά καμία.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ

Σαρλ Μπωντλαίρ (Charles Baudelaire) (Παρίσι, 1821-1867)

Γενάρχης της σύγχρονης ποίησης και πατέρας της μοντέρνας συνθήκης. Γιος καλλιεργημένου αστού, ερασιτέχνη ζωγράφου με σπουδές Φιλοσοφίας και Θεολογίας (πέθανε όταν ο ποιητής ήταν πέντε χρονών), και της Καρολίνας, που ο Μπωντλαίρ λάτρεψε παθιασμένα όλη του τη ζωή και στα χέρια της ξεψύχησε. Εγκύκλιες σπουδές σε καλά σχολεία στη Λυών και το Παρίσι. Εξαιρετική γνώση της λατινικής και της αγγλικής.

Τυπική εγγραφή στη Νομική Σχολή, θαμώνας στο Καρτιέ Λατέν, φιλία με τον Κουρμπέ, τον Νερβάλ, τον Ντελακρουά. Άρρωστος από σύφιλη από τα δεκαοχτώ του, εθίζεται σε κάθε λογής ναρκωτικές ουσίες, δίχως να μπορέσει ν’ απαλλαγεί ποτέ από αυτές. Μεγάλα προβλήματα με τους γονείς εξαιτίας της έκλυτης ζωής· αποφασίζεται ταξίδι του με επιβατικό πλοίο ως την Καλκούτα· επιστρέφει σε τρεις μήνες αποφασισμένος ν’ ασχοληθεί συστηματικά με την ποίηση. Σπουδαίος τεχνοκριτικός από πολύ νεαρή ηλικία, δημοσιεύει από το 1845 κείμενα για τις ετήσιες εκθέσεις ζωγραφικής και γλυπτικής, τα salon.

Γνώρισε στους Γάλλους τον Βάγκνερ, τον Ντε Κουίνσυ και κυρίως τον Πόε, μεταφράζοντας αριστοτεχνικά πέντε τόμους με πεζά του. Έργα: Η Φανφαρλό (νουβέλα, 1847)· η συλλογή ποιημάτων Τα Άνθη του Κακού (1857), «το τελευταίο λυρικό έργο που είχε απήχηση σε όλη την Ευρώπη» (Walter Benjamin)· Οι τεχνητοί παράδεισοι (δοκίμιο, 1860)· Μικρά πεζά ποιήματα (1862), καθώς και σημαντικά κριτικά δοκίμια για τη ζωγραφική, τη μουσική, τη λογοτεχνία. Πέρασε τα τελευταία χρόνια του στο Βέλγιο δίνοντας διαλέξεις για να ζήσει. Πέθανε σε ηλικία 46 ετών.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ ΕΡΡΙΚΟ ΣΟΦΡΑ

Eρρίκος Σοφράς (Αθήνα, 1964)

Σπούδασε Μεσαιωνική και Νεοελληνική Φιλολογία στη Θεσσαλονίκη και την τέχνη του βιβλίου με τον Ε. Χ. Κάσδαγλη. Από το 1990 μεταφράζει συστηματικά ποίηση από τα αγγλικά, τα γαλλικά και τα ιταλικά. Εργάστηκε για χρόνια στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας του ΥΠΕΠΘ.