Η ζωγραφική του Τζάκσον Πόλοκ έχει συνδεθεί άρρηκτα με την ιδιοσυγκρασιακή προσέγγιση του και τον καινοτόμο εμπλουτισμό της πολυτυπίας της αφηρημένης ζωγραφικής εν γένει: με την τεχνική του dripping (του σταλαγμού υγρού χρώματος πάνω στην επιφάνεια του πίνακα), τους όρους Action Painting (Ζωγραφική της Δράσης) και all-over (“παντού”, ίση κατανομή των στοιχείων της σύνθεσης σε ολόκληρη την επιφάνεια του πίνακα). Παράλληλα όμως, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι ο Πόλοκ ζωγράφισε και έργα με παραστατικά στοιχεία κατά τις δεκαετίες 1930-50, όπως ανέδειξε η έκθεση “The Figurative Pollock” στο Kunstmuseum στη Βασιλεία το 2016.
Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο που έχει κατά κόρον συνδεθεί με το έργο του είναι η έννοια της “τυχαιότητας”, αφού οι τεχνικές του έμοιαζαν σε πρώτο επίδεδο να στερούνται του άμεσου ελέγχου του καλλιτέχνη. Ο ίδιος αρνιόταν “το τυχαίο” σε μια τεχνική που προϋπέθετε τον ταυτόχρονο έλεγχο της σωματικής κίνησης, της ροής του χρώματος και την απορρόφηση του από τον καμβά, καθώς και τη δύναμη της βαρύτητας. Ισορροπώντας ανάμεσα σε ανεξέλεγκτους και περισσότερο προβλέψιμους παράγοντες, ο Πόλοκ μετακινούσε το σώμα του εκστατικά γύρω από όλες τις πλευρές του πίνακα σε έναν τελετουργικό χορό δημιουργίας.
Πέρα από τη συμβολή του στη μοντέρνα ζωγραφική με όρους εικαστικούς, το έργο του δεν μπορεί να αναλυθεί χωρίς το εκρηκτικό “συναισθηματικό φάσμα”, τη βασανιστική αποκάλυψη των υπαρξιακών προβληματισμών του που έχουν διαποτίσει τα έργα του. Οι ακραίες ελευθερίες και το επαναστατικό πνεύμα του συμβάδιζαν με τις νέες, ριζοσπαστικές συνθήκες της ζωγραφικής της εποχής του. Μέσω αυτών επιδίωκε να φτάσει σε κάποια μη αναστρέψιμα σημεία στο έργο τέχνης και τον ίδιο του τον εαυτό. Κατά κάποιο τρόπο έβαζε τον εαυτό του σε μια αυστηρή δοκιμασία με αποτέλεσμα να κατακλύζει τα έργα του μια αίσθηση κρίσης και κάθαρσης, η οποία είναι ένα σημαντικό μέρος της συναισθηματικής ατμόσφαιρας που χαρακτηρίζει τα έργα του.
Ο Πόλοκ γύρισε την πλάτη του στο συμβατικό, στον καθωσπρεπισμό και τα παραδοσιακά ζωγραφικά μέσα με βίαιο τρόπο, αναζητώντας την ωμότητα, το ανολοκλήρωτο και το απροσδιόριστο. Ουσιαστικά, κατάφερε την κατοχύρωση νέων εκφραστικών ελευθεριών και μια νέα αίσθηση της προσωπική ευθύνης απέναντι στα γεγονότα μέσα από την αναμέτρηση με τον ίδιο του τον εαυτό.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Επιρροές
Οι Αμερικανοί αφηρημένοι εξπρεσιονιστές ήταν επηρεασμένοι από τις απόψεις του Κάρλ Γιούνγκ σχετικά με το ασυνείδητο και το υποσυνείδητο και θεωρούσαν ότι η απεικόνιση των αρχετύπων εκφραζόταν καλύτερα μέσα από την ένωση αυθόρμητων μεθόδων δημιουργίας και “ηρωικών” ή “επικών” θεμάτων. Ο Πόλοκ επηρεάστηκε από τις μεθόδους και την εικονογραφία των Pablo Picasso, Joan Miró, André Masson, Thomas Hart Benton και των Μεξικανών τοιχογράφων, ιδιαίτερα του José Clemente Orozco, καθώς και τα σχέδια πάνω στην άμμο των Ινδιάνων της Δυτικής ακτής της Αμερικής, τη δημιουργία των οποίων παρακολούθησε τη δεκαετία του 1940. Ήδη το 1936 σε ένα πειραματικό σεμινάριο ζωγραφικής από τον Μεξικανό David Alfaro Siqueiros έμαθε τη χρήση του ρευστού χρώματος, μέθοδο που χρησιμοποίησε, ανάμεσα σε άλλες, σε έργα του των αρχών του 1940, ενώ το 1945 με την μετακόμιση στο Springs κοντά στο East Hampton ανέπτυξε την πρακτική του dripping.
Ακόμα, σημαντική επιρροή δέχτηκε από τα έργα της Αμερικανοουκρανής Janet Sobel, τα οποία ο Αμερικανός κριτικός τέχνης Clement Greenberg χαρακτήρισε ως τα πρώτα all-over paintings που είδε ποτέ και επιβεβαίωσε την ιδιαίτερη εντύπωση που έκαναν στον Πόλοκ και την άμεση επίδραση τους στα έργα του. Επίσης, η “αυτόματη γραφή”, όρος που έχει συνδεθεί πιο άμεσα με τον Σουρεαλισμό, και εννοεί την απαλλαγή από την παρεμβολή της συνείδησης για να δημιουργηθεί κάτι που κατάγεται από τις βαθύτερες πτυχές του νου και της ψυχής, έχει χρησιμοποιηθεί εκτενώς και για τα έργα με την τεχνική του dripping. Ο ζωγράφος δημιουργεί ασύνειδα, συνειδητοποιώντας το γεγονός της πράξης του κατόπιν της ολοκλήρωσης του έργου του. Όπως αναφέρει ο ίδιος: «Όταν είμαι “μέσα στο έργο” μου, δεν έχω επίγνωση του τι κάνω. Μόνο μετά από μια κάποια περίοδο “γνωριμίας” βλέπω τι ήθελα να κάνω. Δε φοβάμαι να κάνω αλλαγές, να καταστρέψω την εικόνα κλπ, γιατί το έργο έχει τη δική του ζωή. Εγώ προσπαθώ να το αφήσω να επιτύχει. Μόνο όταν χάνω την επαφή με το έργο το αποτέλεσμα είναι χάλια. Αλλιώς υπάρχει καθαρή αρμονία, ένα ρέον “δούναι και λαβείν” και το έργο βγαίνει καλό» (Jackson Pollock, My Painting, 1956). Μέσα από την επεξεργασία των επιρροών του, ο Πόλοκ απελευθέρωσε το ζωγραφικό μέσο από τους καταναγκασμούς της απεικόνισης και ανέδειξε την απεριόριστη, πρωτογενή ενέργεια, τις εσωτερικές δυνάμεις του χρώματος και του σώματος.
Τεράστια όμως επιρροή άσκησε στη ζωγραφική του και η σύζυγος του, η επίσης σημαντικότατη ζωγράφος Lee Kranser, η οποία με την εκτενή της γνώση του μοντερνισμού βοήθησε τον Πόλοκ να αλλάξει το ζωγραφικό ύφος του προς μια πιο διεθνή, επικαιροποιημένη και οργανωμένη εκδοχή και τον συνέστησε σε πολλούς κριτικούς, συλλέκτες και καλλιτέχνες.
Dripping και Action Painting
Σύμφωνα με τον Αμερικανό κριτικό τέχνης και φιλόσοφο Άρθουρ Ντάντο, η επικράτηση της υλικής υπόστασης του χρώματος, η αυτο-αναφορικότητα της πινελιάς που δεν έχει καμία άλλη κρυφή σημασία, η επιτακτικότητα της ζωγραφικής πράξης ως απόλυτη ταχύτητα και πάθος βρίσκουν την υλοποίησή τους στην τεχνική του σταξίματος (dripping) του χρώματος επάνω στον καμβά˙ η “ανακάλυψη” της από τον Πόλοκ θεωρήθηκε τότε ισάξια της ανακάλυψης της Αμερικής από τον Κολόμβο ή του ασυνειδήτου από τον Φρόυντ. Ο σταλαγμός γινόταν με τρυπημένα δοχεία χρώματος που ο ζωγράφος περιέφερε ορμητικά με ρυθμική κίνηση του σώματος πάνω από τον πίνακα, ο οποίος ήταν τοποθετημένος οριζόντια στο πάτωμα. Το τελικό αποτέλεσμα των έργων του ήταν αυτό του λεγόμενου ‘all-over’, όπου τα στοιχεία της σύνθεσης κατανέμονται ισομερώς στην επιφάνεια του πίνακα, εξαφανίζοντας κάθε έννοιας ιεράρχησης και αξιοποίησης συγκεκριμένων τμημάτων της ζωγραφικής επιφάνειας και αποτρέποντας την εστίαση του βλέμματος σε συγκεκριμένα σημεία.
Ο Αμερικανός κριτικός τέχνης Harold Rosenberg, σε άρθρο του στο ARTnews το 1952, “εφήυρε” τον όρο action painting, χαρακτηρίζοντας το αποτέλεσμα μιας τέτοιας δράσης όχι ως μια εικόνα, αλλά ένα γεγονός. Η χειρονομία πάνω στον καμβά ήταν μια χειρονομία απελευθέρωσης από την αξία- την πολιτική, την αισθητική, την ηθική. Πάνω απ’όλα ήταν η αξία της ζωγραφικής, η αξία της εκτέλεσης της δραστηριότητας ως σωματικός άθλος (performance), η αναγλυφοποίηση του ζωγραφικού υλικού. Πολλοί θεωρούν ότι ο Rosenberg επινόησε τον όρο έχοντας στο νου τη ζωγραφική του Πόλοκ.
Το 1956 ο Αμερικανός θεωρητικός τέχνης Meyer Shapiro αναγνώρισε ένα δίπολο διαφορετικών στύλ στον αμερικανικό Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό. Από τη μια η ζωγραφική των Τζάκσον Πόλοκ και Γουίλεμ ντε Κούνινγκ, την οποία περιέγραψε ως μια ζωγραφική της «παρόρμησης και της τυχαιότητας», της συναρπαστικής, σχεδόν ψυχαναγκαστικής, κίνησης και από την άλλη η ζωγραφική του Μάρκ Ρόθκο με την έμφαση της στην αισθαντικότητα. Η ζωγραφική είναι για τον Πόλοκ μια ζωτική δράση, που ταυτίζεται με το πάθος, την ψυχική ανησυχία και την αίσθηση της ίδιας της ύπαρξής του ως ανθρώπινο όν. Αυτό όμως δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η ζωγραφική του είναι υποκειμενική ή εξομολογητικής φύσης, διότι η επικέντρωση του στα συγκεκριμένα υλικά μέσα της ζωγραφικής (material means) και τις φορμαλιστικές αξίες της (χρώμα, γραμμή, σχήμα, υφή) μετατρέπουν τα συναισθήματα σε απεικονιστική, ζωγραφική αίσθηση (εντύπωση).
Σύμφωνα με τον Ομότιμο Καθηγητή του ΑΠΘ Εμμανουήλ Μαυρομμάτη, η ζωγραφική του Πόλοκ εκκινεί και στηρίζεται σε ένα σύστημα απεριόριστης επεκτασιμότητας, με τις συνθήκες και τους χειρισμούς της καλλιτεχνικής εργασίας να είναι ανεξάντλητα τροποποιήσιμοι ως μια δυνατότητα του καλλιτέχνη να μεταλλάσει συνεχώς τον τρόπο, τα μέσα και τους χώρους της. Μέσα από την πυκνότητα των αλλεπάλληλων αναλύσεων (αυτοαναλύσεις) των δομών του χρώματος επέρχεται ένα σημείο κορεσμού και ο Πόλοκ αντιλαμβάνεται με το σύνολο του σώματος του τον αέναο πολλαπλασιασμό της εργασίας του, απαλλαγμένο από καταναγκασμούς.
Απελευθερωμένος από τους παραδοσιακούς τρόπους αναπαράστασης, ο Πόλοκ οδήγησε το πνεύμα, τις αισθήσεις, τις προθέσεις και το σώμα του σε μια απόλυτη συνεργία και σε μια βαθιά επικοινωνία μεταξύ τους. Τελικά αυτό που αντιλαμβανόμαστε μπροστά στους πίνακες του Πόλοκ είναι μια δυναμική ένωση της ζωγραφικής και της ανθρώπινης πραγματικότητας σε μια ατελείωτη διαδικασία κίνησης, εξέλιξης και αλλαγής.
Πηγές
Εμμανουήλ Μαυρομμάτης, Τα Προλεγόμενα της Ανάλυσης: Συστήματα της Σύγχρονης Τέχνης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1993.
Arthur Danto, Η μεταμόρφωση του κοινότοπου, μετ. Μαριλένα Καρρά, εκδ.Μεταίχμιο, 2004.
Sam Hunter, Modern American Painting and Sculpture, Dell Publishing, Νέα Υόρκη, 1959.
Charles Harrison, ‘Abstract Expressionism’, στο Concepts of Modern Art, Thames and Hudson, τρίτη έκδοση 1994.
Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Παρισιού, Ομάδες, Κινήματα, Τάσεις της Σύγχρονης Τέχνης μετά το 1945, μετ. Μαρία Καραγιάννη, Εξάντας, 1991.
tate.org
en.wikipedia.org
Κεντρική φωτογραφία θέματος από Tony Vaccaro/Monroe Gallery of Photography