Βιβλίο: Η σιωπή των βιβλίων – George Steiner

Η χώρα των βιβλίων είναι ίσως και η μοναδική που τα σύνορά της περιβάλλονται από αμείλικτους εχθρούς που θέλουν να την αφανίσουν από προσώπου γης γιατί η γνώση φέρνει αέρα ανανεωτικό και μαχαιρώνει κάθε προσπάθεια για χειραγώγηση.

Αυτός ο μαγικός και ευαίσθητος κόσμος της γραφής που συντροφεύει τον άνθρωπο σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του ανέκαθεν αντιμετώπιζε κινδύνους από διάφορους παράγοντες και πάντα βρισκόταν σε επιφυλακή και εγρήγορση μην τυχόν και χαθούν οι ρίζες που με κόπο φύτευσε βαθιά στη γη. Ο Steiner σε αυτήν την πολύ σύντομη μελέτη κάνει μία αναδρομή στην ιστορία του βιβλίου και αφηγείται διάφορες πτυχές της διαδρομής του ανά τους αιώνες.

Ποιες ήταν οι απαρχές του βιβλίου και ποια η πρώτη του εμφάνιση σε έντυπη μορφή; Το βιβλίο αποτελούσε ανέκαθεν έναν οδηγό παιδείας αλλά πότε πραγματικά κυριάρχησε στα πολιτιστικά δρώμενα και ποιοι ήταν οι πρώτοι που διαδραμάτισαν πρωταρχικό ρόλο και το ανέδειξαν ως μέσο ψυχαγωγίας με την κυριολεκτική σημασία του όρου? Γιατί το βιβλίο είναι αυτό που άγει την ψυχή, την γαληνεύει, την καθησυχάζει και την ταξιδεύει μέσα από το φως που εκπέμπει. Ο Steiner εμμένει πολύ στην αθόρυβη και σιωπηρή λειτουργία του προϊόντος βιβλίου έτσι όπως ο ίδιος το αντιλαμβάνεται ως αναγνώστης βιβλίων που άφησαν το στίγμα τους στην δική του ψυχή καθώς και σε κάθε εποχή. Ένα βιβλίο για το βιβλίο, μία ελεγεία και ένας ύμνος σε αυτό το αγαθό είναι το εν λόγω σύγγραμμα. Καλύπτει την ανάγκη και το κενό όσων νιώθουν πως το βιβλίο είναι για αυτούς ένα καταφύγιο, ένα λιμάνι και μία στοά περισυλλογής. Ο Steiner ως αφηγητής και συντάκτης περιπλανιέται στα άδυτα της ιστορίας του βιβλίου μέσα από μία περιεκτική παράθεση σημείων και γεγονότων που στιγμάτισαν τους χρόνους και τις ημέρες του απαραίτητου αυτού εργαλείου.

Το βιβλίο, κατά τον Steiner, οφείλει να διέπεται από μία ιδιάζουσα σχέση με τον αναγνώστη του. Ο συγγραφέας/συντάκτης του καλείται να δεσμευτεί από μία σύμβαση την οποία και πρέπει να τηρεί, αμφιβάλλει κανείς εάν αυτό συμβαίνει στο σήμερα. Θα μπορούσε να πει κανείς πως πρόκειται για ένα ιδιότυπο συμβόλαιο, ένα ιδιωτικό συμφωνητικό που έχει ως μοναδικό όρο και προϋπόθεση την εξασφάλιση του νοήματος. Ο αναγνώστης είναι ο δέκτης και όσο καλύτερος είναι ο ήχος τόσο περισσότερο αναδεικνύεται ο πομπός, όπου πομπός ο συγγραφέας.

Το βιβλίο είναι όμως και αυτό που θέτει υπό αμφισβήτηση την ευελιξία και την ελαστικότητα του προφορικού λόγου μιας και στο πέρας του χρόνου τον αντικατέστησε. Ποιος ξεχνάει τους ρήτορες της Αρχαίας Αθήνας ή τους φιλοσόφους που στην Πνύκα ή στην Ακαδημία Αθηνών συζητούσαν και εκμαίευαν τις απόψεις των μαθητών τους; Ο προφορικός λόγος βέβαια σε σχέση με τον γραπτό αναδεικνύει την διαφωνία, τον επαναπροσδιορισμό της άποψης και την συνεχή υποβολή της σκέψης σε αμφισβήτηση και άρα είναι πιο δημιουργικός, πιο άμεσα εξελίξιμος, πιο ρευστός και διαρκώς υποκείμενος σε διορθώσεις της στιγμής. Ο Χριστός και ο Σωκράτης υπήρξαν θερμοί και πιστοί εκπρόσωποι του προφορικού λόγου και οι επερχόμενοι μελετητές τους ήταν αυτοί που πήραν τον λόγο τους και τον μετέτρεψαν σε γραπτή απόδειξη, οι ίδιοι λοιπόν ορίζονται περισσότερο ως ομιλητές παρά ως συγγραφείς.

Κατά τον Steiner, ο Παύλος υπήρξε από τους πρωτεργάτες της συγγραφής και είναι γεγονός πως οι παραπομπές του στον Ευριπίδη, οι διδακτικές του μέθοδοι και η καταγραφή των ιδεών του αποτέλεσαν μέγιστο έργο και παρακαταθήκη για τον άνθρωπο του τότε και του τώρα και βέβαια δια μέσου των αιώνων πήρε σιγά σιγά την μορφή αυτού που σήμερα ονομάζουμε λογοτεχνία, τα πρώτα κείμενα και τα πρώτα εγχειρίδια γραφής ήταν κάποια επιστημονική πραγματεία, ένα νομικό ή κάποιο θεολογικό έγγραφο.

Το βιβλίο όμως πέρασε και χαλεπούς καιρούς, πιο χαλεπούς από αυτούς που περνάει σήμερα. Όταν κινήματα, όπως ο φουτουρισμός κάπου στις αρχές του προηγούμενου αιώνα κήρυττε με σθεναρά φωνή την καταστροφή δια πυρός των βιβλιοθηκών, όταν απολυταρχικά καθεστώτα όπως ο ναζισμός, ο φρανκισμός και ο σταλινισμός απαιτούσαν την εξόντωση των συγγραφέων που πήγαιναν ενάντια στα πιστεύω και τις στρατηγικές τους και αντιτείνονταν στις πολιτικές τους, τότε το βιβλίο ένιωθε την ανάσα του αφανισμού του και βρισκόταν από το πουθενά υποκείμενο σε λογοκρισία σαν να επρόκειτο για κάποια μολυσματική ασθένεια και ένα προϊόν αυστηρά απαγορευμένο προς κατανάλωση. Λογοκρισία κειμένων, αποκαθήλωση συγγραφέων, καταδικαστική κριτική σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου, αυτά είναι τα όπλα που επιστρατεύουν οι απανταχού λεγεωνάριοι και υπερασπιστές της άγνοιας και μίας υποτιθέμενης ηθικής προστασίας ενάντια στο βιβλίο που για αυτούς απειλεί την κοινή γνώμη μέσα από τις δήθεν ανήθικες διδαχές του. Έτσι, η προπαγάνδα και το ψέμα ενισχύονται και θύμα των πρακτικών και των αντιλήψεων αυτών είναι η ανάγνωση και οι φιλομαθείς που ρίχνονται στον καιάδα.

Το στοίχημα πλέον είναι η τεχνολογική λαίλαπα που συνθλίβει τις εκδόσεις και τείνει να τις αντικαταστήσει με ψηφιακή μορφή να λάβει όσο χώρο της αναλογεί και να επιτρέψει στο βιβλίο να μείνει αλώβητο και να αναπνέει προς όφελος των γενεών που έρχονται. Και αυτό για να μην δούμε να επαναλαμβάνονται φράσεις όπως η ακόλουθη: “Εκεί που σήμερα καίμε βιβλία, αύριο θα καίμε ανθρώπους”.

Το βιβλίο του George Steiner, Η σιωπή των βιβλίων κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ολκός. Διαβάστε πληροφορίες για το βιβλίο, εδώ.