ΜΕ – ΤΙ, Το βιβλίο των παρεμβάσεων στη ροή των πραγμάτων: Κριτική βιβλίου του Μπέρτολτ Μπρεχτ

Είναι πεποίθηση μου πως τα επίμετρα σε βιβλία όπως αυτό αξίζουν όσο μια γουλιά νερό στην έρημο, πολύτιμα εργαλεία στο δρόμο για την κατανόηση του έργου προσωπικοτήτων όπως ο Μπρεχτ. Χάρη στο επίμετρο που έχει επιμεληθεί ο Βασίλης Τσαλής – ο ίδιος ανέλαβε και την εξαιρετική και δύσκολη μετάφραση ενός τέτοιου κειμένου – μαθαίνουμε πως “Ο Μπρεχτ αντιλαμβανόταν τον εαυτό του πρωτίστως ως φιλόσοφο και άνθρωπο της πράξης και δευτερευόντως ως καλλιτέχνη. Με τον τρόπο αυτόν, αν δηλαδή αντιμετωπίσουμε τον Μπρεχτ ως ένα είδος “σοφού”, θα μπορέσουμε να εκλάβουμε τη δημιουργία του στην ολότητά της, παραμερίζοντας τις θεωρητικές διενέξεις περί φάσεων, τομών και ρηγμάτων στο έργο του”. Ο Μπρεχτ με τη γραφή του και τη φιλοσοφική διάθεση που τον διακατέχει θα περιπλανηθεί περί των γεγονότων της εποχής του αλλά όχι μόνο. Ό,τι γράφει είναι μια ανοιχτή πρόσκληση για στοχασμό και συνάμα ένα παράθυρο σε όλα αυτά που απασχολούν το μυαλό του και τον προβληματίζουν. Πολιτικά παιχνίδια, ανθρώπινες σχέσεις, κοινωνικές ανισότητες αλλά και πλήθος ερωτημάτων τριβελίζουν τον διανοούμενο Μπρεχτ και εμείς γινόμαστε κοινωνοί των συλλογισμών του.

Ένας σοφός επαναστάτης του λόγου

Σε μια περίοδο πλείστων πολιτικών αναταράξεων και πολεμικών συγκρούσεων ο Μπρεχτ καταθέτει με γλαφυρό και αλληγορικό τρόπο σκέψεις, καίριες αναλύσεις για το ρόλο που διαδραματίζουν προσωπικότητες όπως ο Χίτλερ και ο Στάλιν σε έναν κόσμο που πάλλεται και δονείται από αδικία, ανηθικότητα ενώ βυθίζεται στην ευπιστία και τον λαϊκισμό και για αυτό αυτομαστιγώνεται. Ισχυρές φυσιογνωμίες όπως αυτές των δύο ηγετών της Γερμανίας και της ΕΣΣΔ ανατρέπουν το σκηνικό και διαμορφώνουν μία φλεγόμενη βάτο στην Ευρώπη. Ο Μπρεχτ παρατηρώντας τη δυναμική και την ορμή αλλά παράλληλα και την αρνητική ηγετική τους δράση στέκεται απέναντί τους, τους ξεμπροστιάζει και κατακεραυνώνει τις άθλιες και ανειλικρινείς μεθόδους τους. Κατακρίνει όμως και τις πράξεις των ανθρώπων που στέκονται αμέτοχοι και καθίστανται θύματα των αποφάσεων άλλων. Άβουλα όντα οι άνθρωποι αφήνουν τα πάντα στη τύχη με την ελπίδα πως δεν τους εξαπατούν, όμως τα φαινόμενα απατούν. Με φλογερό και μεστό λόγο πετυχαίνει με όπλο το φιλοσοφικό ειρμό που τον διακατέχει, κληρονομιά από τις αναγνώσεις του Κομφούκιου και του Λάο-Τσε στις οποίες έχει ήδη εμβαθύνει να ταρακουνήσει συνειδήσεις. “Στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’20 ο Μπρεχτ, ο οποίος “έτεινε πάντα προς τα αριστερά”, είχε αρχίσει να ασχολείται σοβαρά και συστηματικά με τον μαρξισμό, παράλληλα όμως είχε στραφεί και προς τη μελέτη των Κινέζων κλασσικών, τα κείμενα των οποίων μεταφράζονται εκείνη την εποχή από Γερμανούς σινολόγους”.

Όλη αυτή η κλίση προς τη διαλεκτική μέθοδο που επιστρατεύει και ο τρόπος επικοινωνίας των δικών του θεωριών και αναλύσεων γίνεται με τρόπο έμμεσο και με σκωπτική διάθεση, προχωρά σε παραλλαγή ονομάτων, χωρών και τοπωνυμίων για να γλιτώσει από τη λογοκρισία αλλά ενδεχομένως και ορμώμενος από μια άλλου τύπου διακριτική επίθεση χωρίς ευθεία βέλη, με καθαρά όμως μηνύματα. Ακολουθώντας το δρόμο του φιλοσόφου Μο Ντι και αξιοποιώντας το υλικό που του προσφέρει, ο Μπρεχτ θα αναπτύξει τη δική του “Μεγάλη Μέθοδο”, μια μέθοδο εμπνευσμένη και απελευθερωμένη από χρυσές συνταγές, καθάρια και αυθεντική, μία μέθοδο με την οποία ο ίδιος διακαώς επιθυμεί να σώσει την ανθρωπότητα από την ανοησία και την μικροπρέπεια, να την βγάλει από την ανηθικότητα και την ποδηγέτηση στην οποία τυφλά και νομοτελειακά κατευθύνεται. Ο Μπρεχτ θα πραγματευτεί πολλά ζητήματα γύρω από τη ζωή, την κοινωνία και την πολιτική, τα γραπτά του φωτίζουν με πνεύμα και σοφία την καθημερινότητα και τον τρόπο λειτουργίας των κοινωνικών τάξεων έτσι που όλες μαζί να συμβάλλουν στην ευημερία και την ευζωία των ανθρώπων. Αν και γραμμένα αυτά τα κείμενα σχεδόν 100 χρόνια πριν παραμένουν επίκαιρα και σύγχρονα γιατί έχουν αλλάξει οι εποχές αλλά όχι και οι άνθρωποι. “Οι ιστορίες του Με-τι είναι μια συλλογή φιλοσοφικών, πολιτικών και ηθικών σκέψεων γύρω από τα προβλήματα της επικαιρότητας. Κάθε φορά που ο Μπρεχτ ερχόταν αντιμέτωπος με ένα τέτοιο ζήτημα, έγραφε μια μικρή ιστορία Τα δούλευε για πολύ καιρό. Νομίζω ότι αναζητούσε έναν τρόπο να εκθέσει τη διαλεκτική μέθοδο” αναφέρει ο Βασίλης Τσαλής.

Διδάσκαλος του ανθρώπινου γένους

Το βιβλίο αυτό είναι μια ηχηρή παρέμβαση εκ μέρους του Μπρεχτ σε όλα αυτά που ταλανίζουν την κοινωνία του τότε όπως και του σήμερα, πρωτοστάτης και θαρραλέος τα βάζει με όλους και με όλα και με διδακτικό τρόπο επιχειρεί να αλλάξει πρόσωπα και πράγματα. Εκτός από την σφοδρή του επίθεση σε πολιτικά πρόσωπα, με όπλα και μέσα ειρηνικά, δηλαδή το λόγο, στρέφεται ενάντια σε όλους αυτούς που καταδυναστεύουν τον άνθρωπο και τον εκμεταλλεύονται για να τον αφαιμάξουν. Ο λόγος του είναι παρεμβατικός και διαχυτικός γιατί με οδηγό τη φιλοσοφία πιστεύει πως ο κόσμος αυτός μπορεί να γίνει λίγο καλύτερος. Περιστρέφει την προσοχή και το ενδιαφέρον του σε καθετί ανθρώπινο, ευαίσθητο θέμα που απασχολεί το άτομο αλλά και το σύνολο. Βασιλεύει με τη γραφή του και τις σκέψεις του προκαλώντας και καθιστώντας εαυτόν στόχο δίχως φόβο αλλά με πάθος. Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα της κοσμοθεωρίας του είναι το παρακάτω: “Όποιος δεν αγαπάει αρκετά τον εαυτό του ͘ όποιος δεν εξασφαλίζει τα μέσα που θα τον κάνουν αξιαγάπητο ͘ όποια γυναίκα δεν εξασφαλίζει σαπούνι για να πλυθεί ͘ όποιος άντρας δεν φροντίζει να αποκτήσει γνώσεις, καλλιέργεια ͘ όποιος δεν μεριμνά να αποκτήσει όσα χρειάζονται για να μην περιφέρεται σαν ψωραλέος σκύλος – αυτός μολύνει την κοινότητα με την αθλιότητά του”.

“Ελάχιστες είναι οι ενασχολήσεις που βλάπτουν σε τόσο μεγάλο βαθμό την ηθική ενός ανθρώπου όσο η ενασχόληση με την ηθική”.

“Δεν αρκεί να χτίζετε πόλεις, να κατασκευάζετε μηχανές και γέφυρες και να καλλιεργείτε σιτάρι, αλλά πρέπει να κατασκευάζετε και τη ζωή σας”.

“Μια ουγκιά μυαλό κι ο άνθρωπος γίνεται αναξιόπιστος σαν ψιλή άμμος. Δυο ουγκιές μυαλό και γίνεται αξιόπιστος σαν βράχος”.