Αν η πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού τότε η λογοτεχνία οφείλει να είναι η τέχνη του λιτού. Πόσο απτό και εφικτό είναι για έναν συγγραφέα να εκφράσει τις σκέψεις του όσο πιο απλοϊκά και συνάμα ουσιαστικά; Ο Γιόζεφ Ροτ, είναι ένας τεχνίτης του λόγου και της γλώσσας, ένας δεξιοτέχνης της αφήγησης και μάλιστα λόγω και της ιδιότητας του ως δημοσιογράφου ορμά με δεινότητα απέναντι στις λέξεις και χτίζει ιστορίες που συναρπάζουν και αγκαλιάζουν τον αναγνώστη σαν να του διηγούνται κάποιο παραμύθι βγαλμένο από τα παλιά. Στο παραμύθι αυτό του Ροτ, που λειτουργεί ως προφήτης στον καιρό του, όλα είναι στο βωμό της ρευστότητας σε μία κοινωνία και σε ένα περιβάλλον που όλα αλλάζουν και τίποτε δεν μένει ίδιο.
Η αυτοκρατορία των Αψβούργων ζει και βασιλεύει την εποχή στην οποία αναφέρονται οι “Χίλιες και δύο νύχτες“ αλλά η κρίση των ηθών και η κατάρρευση μίας ολόκληρης χαρούμενης πλην αλαζονικής και επαρμένης ατμόσφαιρας είναι προ των πυλών. Ο Ροτ στο τελευταίο του αυτό μυθιστόρημα γραμμένο το 1939 έχει “μυρίσει” τα δραματικά γεγονότα που πρόκειται να επακολουθήσουν και στήνει ένα σκηνικό παραμυθένιο στην αρχή του που όμως στην πορεία θα αποδειχθεί γυάλινο. Γιατί γυάλινη και αβέβαιη ήταν και η δική του προσωπική ζωή, εκεί στην Βιέννη όπου η μητέρα του κατέφυγε το 1914 με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου πολέμου και εκείνος προσπάθησε να ορθοποδήσει ως συγγραφέας τόσο το 1918 όσο και το 1923 οπότε και γράφει τον “Ιστό της Αράχνης”. Σε όλη του την ζωή περιπλανητής και σχοινοβάτης πάσχιζε να υφάνει τον δικό του συγγραφικό ιστό μέσα από τις ανταποκρίσεις του σε διάφορα μέρη της Ευρώπης όπου θα δεχόταν αρνητικά σχόλια και θα αναγκαζόταν να μετοικεί από πόλη σε πόλη. Θα δει τα έργα του να δημοσιεύονται στις εφημερίδες δίχως μεγάλη απήχηση και θα αντιμετωπίσει το μένος της λογοκρισίας των “διανοούμενων” του Χίτλερ, μία εξέλιξη που τον οδήγησε ολοταχώς προς την διέξοδο στο ποτό και με τελική κατάληξη τον θάνατό του το 1939.
Με φόντο λοιπόν την Βιέννη του 19ου αιώνα ο Ροτ επικαλείται τις “Χίλιες και μία νύχτες”, αυτήν την ανατολίτικη και παραμυθένια εξωτικότητα για να βασίσει την δική του ιστορία. Ένας ίλαρχος με το όνομα Τάινινγκερ – ήρωα όμοιο με αυτόν που ο Τσβάιχ θα μας χαρίσει στον “Επικίνδυνο οίκτο” στο μοναδικό μυθιστόρημά του – αποτελεί τον κεντρικό ήρωα σε ένα μυθιστόρημα που κινείται στα όρια και στα περιθώρια της ανθρώπινης αβύσσου. Να σημειωθεί πως Ροτ και Τσβάιχ είχανε για χρόνια ανοικτή επικοινωνία και τους απασχολούσαν οι ανθρώπινες αδυναμίες και η κατάπτωσή των αξιών. Έβλεπαν τον ναζιστικό όλεθρο να πλησιάζει και προμήνυαν μέσω των μυθιστορημάτων τους την επέλαση του κινδύνου που θα σκόρπιζε την ανθρώπινη υπόσταση στους πέντε ανέμους.
Ο βαρόνος Ταίνινγκερ καθίσταται ο αντίλαλος και το alter ego του Ροτ, ένας βουβός προφήτης, για να θυμηθούμε ένα άλλο βιβλίο του Ροτ, γιατί είναι αδύνατο να μην αντιληφθούμε το αυτοβιογραφικό παιχνίδι. Ο πρώην ίλαρχος – αποστρατεύεται από το σώμα μετά από τις κατηγορίες που του αποδόθηκαν – και νυν βαρόνος Τάινινγκερ βρίσκεται από την θέση ισχύος και από την αίγλη ενός εξαίρετου αξιωματικού που απολάμβανε την κοινωνική του θέση στον βούρκο μίας ζωής ανασφαλούς και εκτροχιασμένης από λάθη και παραλείψεις που κόστισαν το ίδιο του το μέλλον, είναι άραγε αυτός ο αμαρτωλός οδοιπόρος του βίου του? Σε αυτό θα οδηγηθεί ούτε λίγο ούτε πολύ λόγω της σχέσης του με την δεσποινίδα Σίναγκλ, μία θηλυκή μαινάδα άγνωστης ταυτότητας και αμφιβόλου κύρους, με την οποία θα αποκτήσει ένα νόθο παιδί, έναν ταραχώδη νεαρό με άτακτη ζωή που θα τον εκθέσει ανεπανόρθωτα στοιχίζοντάς του την ίδια του την ανέλιξη στα ανώτερα στρατιωτικά κλιμάκια. Θα γίνει έρμαιο των κατηγοριών και θα του προσάψουν σφάλματα και απρέπειες από τις οποίες αδυνατεί να απεμπλακεί, θα καταστεί μία σκιά του εαυτού του, ένας Οιδίποδας των δικών του άστοχων ημερών και έργων. Ο Ροτ γράφει επ’ αυτού: “Δεν μπορούσε να κάνει τίποτα ενάντια στη βασανιστική επίγνωση ότι αυτός ήταν ένοχος για όλα”.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Όλα αυτά συμβαίνουν τον προηγούμενο αιώνα από αυτόν που ο Ροτ ζει και ενώ η Βιέννη φοράει τα καλά της για να υποδεχθεί τον Σάχη της Περσίας, έναν υψηλό προσκεκλημένο και φιλοξενούμενο, με άλλα βιώματα και άλλες αντιλήψεις περί γυναικών. Έναν κατεξοχήν Ανατολίτη που με τον δικό του τρόπο ζωής και το ασταμάτητο των πόθων του και των παθών του θα ανατρέψει και θα αναστατώσει τα ταμπού μίας κοινωνίας που μοιάζει ευημερούσα και ελεύθερη αλλά πνίγεται στον συντηρητισμό και τον καθωσπρεπισμό παρόλο τις ατασθαλίες στις οποίες επιδίδεται, εφήμερη η όποια ευδαιμονία κατέχει τους κατοίκους μίας πόλης που ζει το τώρα σαν να μην υπάρχει αύριο. Η αναχώρηση του Σάχη μετά το πέρας της επίσκεψής του φαίνεται να έχει πάρει μαζί της και όλη αυτήν την ατμόσφαιρα χαράς που ανέμιζε και τον αέρα αισιοδοξίας και ανεμελιάς, σύννεφα αρχίζουν να καλύπτουν πλέον τις ζωές του ίλαρχου, η γη γκρεμίζεται κάτω από τα πόδια του, θολό το τοπίο στην μέσα του θάλασσα.
Το θέατρο του Ροτ θα κλείσει την αυλαία του με αυτό το μυθιστόρημα που έρχεται να αναγγείλει την κατάρρευση μίας ολόκληρης τάξης πραγμάτων, την εποχή εκείνη κανείς δεν πίστευε πως ένα τέτοιο οικοδόμημα μπορεί να αποσυντεθεί εις τα εξ ων συνετέθη. Οι αναγνώστες του Ροτ ανακαλύπτουν και εδώ όπως και στα άλλα του μυθιστορήματα έναν κόσμο βουβό που αναζητά ταυτότητα μέσα στην δίνη των γεγονότων, καθόλου τυχαίο πως ο Ροτ αποφάσισε να μη ζήσει αυτά που μέσα του φώναζαν ως παρασιτικά και αποκαρδιωτικά για κάθε σώφρονα νου.
“Όπως αποβάλλει το σώμα του ένας ετοιμοθάνατος, έτσι βγάζει κι ένας στρατιώτης τη στολή του”
Το βιβλίο του Γιόζεφ Ροτ, Χίλιες και δύο νύχτες κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ολκός. Διαβάστε πληροφορίες για το βιβλίο, έδω.