West Side Story Suite: Η ΚΟΑ υπό τον Μιχάλη Οικονόμου με τον Στέφανο Νάσο στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

«Γιατί πρέπει όλες οι ωραίες μελωδίες να είναι του διαβόλου;» αναρωτιέται ο συνθέτης Τζον Άνταμς δανειζόμενος την περίφημη φράση του Μαρτίνου Λούθηρου. Την Παρασκευή 6 Δεκεμβρίου, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών παρουσιάζει σε α’ πανελλήνια εκτέλεση το Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα Must the Devil Have All the Good Tunes? του μινιμαλιστή δημιουργού, που έφερε τη σύγχρονη μουσική στις αίθουσες των συμφωνικών συναυλιών της Αμερικής. Μια «σαγηνευτική σύγχρονη εκδοχή του “Χορού των νεκρών” του Φραντς Λιστ», σύμφωνα με τη Washington Post, με σολίστα τον Στέφανο Νάσο. Η βραδιά ανοίγει με τους Συμφωνικούς Χορούς από το “West Side Story” του Λέοναρντ Μπερνστάιν. Με την ΚΟΑ να ερμηνεύει εννέα διάσημα αποσπάσματα από το σάουντρακ του ομώνυμου μιούζικαλ διασκευασμένα για συμφωνική ορχήστρα. Στο επίκεντρο της μουσικής αφήγησης, η σύγκρουση δύο συμμοριών μέσα από την οποία έρχεται στο σήμερα το σαιξπηρικό δράμα Ρωμαίος και Ιουλιέτα. Ο εφηβικός έρωτας, ο χορός ως μέσο ανταγωνισμού αλλά και συμφιλίωση ζωντανεύουν από την εμπνευσμένη γραφή του Μπερνστάιν ο οποίος δίκαια αναγνωρίζεται ως μια από τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές προσωπικότητες του 20ού αιώνα. Ο συναυλιακός επίλογος δίνεται με τις Παραλλαγές “Αίνιγμα” του Έντουαρντ Έλγκαρ. Το έργο που καθιέρωσε τον συνθέτη του παγκοσμίως και θεωρήθηκε ότι αναβιώνει το «μεγαλειώδες» στην αγγλική μουσική – θυμίζοντας την εποχή του Πέρσελ… Ενενήντα χρόνια μετά το θάνατο του συνθέτη το “αίνιγμα” παραμένει άλυτο αλλά εξίσου γοητευτικό. Στο πόντιουμ, επιστρέφει ο αρχιμουσικός Μιχάλης Οικονόμου.

Το πρόγραμμα με μια ματιά:

• ΛΕΟΝΑΡΝΤ ΜΠΕΡΝΣΤΑΪΝ (1918-1990)
  Συμφωνικοί Χοροί από το «Γουέστ Σάιντ Στόρι» (West Side Story)
• ΤΖΟΝ ΑΝΤΑΜΣ (γεν. 1947)
  «Must the Devil Have All the Good Tunes?», κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα, σε πρώτη πανελλήνια εκτέλεση
• ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ ΕΛΓΚΑΡ (1857-1934)
  Παραλλαγές «Αίνιγμα», έργο 36

ΣΟΛΙΣΤ
Στέφανος Νάσος, πιάνο

ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
Μιχάλης Οικονόμου

Το σχόλιο του Στέφανου Νάσου:

Ο John Adams αποτελεί -μαζί με τον Steve Reich- έναν από τους δύο κύριους πυλώνες του κινήματος του σοβαρού μινιμαλισμού εδώ και δεκαετίες. Είναι επίσης, ένας από εκείνους τους συνθέτες, που έφεραν τη σύγχρονη μουσική δημιουργία στις αίθουσες των συμφωνικών ορχηστρών των ΗΠΑ, γράφοντας -συχνά- σύντομα συμφωνικά έργα, συνήθως με ωραίους τίτλους.

Στο τρίτο του κοντσέρτο για πιάνο Must the Devil Have All the Good Tunes? που θα παρουσιάσουμε με τον κύριο Οικονόμου και την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, κυριαρχεί το ρυθμικό στοιχείο ενώ ο μινιμαλισμός -ένα βασικό στοιχείο του οποίου είναι η επανάληψη- είναι σε δεύτερο επίπεδο. Το άλλο βασικό στοιχείο του μινιμαλισμού -η κλασική εύηχη αρμονία- υπάρχει σε μεγάλο βαθμό.

Το σχόλιο του Μιχάλη Οικονόμου:

Οι Παραλλαγές Αίνιγμα είναι ένα έργο με το οποίο είμαι ιδιαιτέρως δεμένος συναισθηματικά και έχει στιγματίσει πολύ σημαντικές στιγμές της καριέρας μου. Το αφήγημα του έργου παραμένει εν μέρει μυστηριώδες ακόμα και σήμερα, ενώ όσες φορές και να το έχω διευθύνει, πάντα καταλήγω πως εμπεριέχει μια μαγική ιδιότητα: Με το σωστό χτίσιμο των αντιθετικών εικόνων κάθε παραλλαγής, η μουσική μεταμορφώνεται αβίαστα σε συναίσθημα. Είναι σα να “ανασκαλεύεις” παλιά ξεχασμένα προσωπικά αντικείμενα και ξαφνικά σε παίρνουν τα κλάματα από τις μνήμες. Το έργο είναι τόσο βαθιά αυτοβιογραφικό και μελαγχολικό, που εάν αφεθείς και να το ζήσεις στον ύψιστο βαθμό, ίσως τελικά να νιώσεις πως προσέγγισες τη “λύση” του αινίγματος καλύτερα από οποιαδήποτε διατριβή ή μουσικολογική έρευνα.

Για την ιστορία…

ΛΕΟΝΑΡΝΤ ΜΠΕΡΝΣΤΑΪΝ (1918 – 1990)
Συμφωνικοί χοροί από το «Γουέστ Σάιντ Στόρι» (West Side Story)

1. Πρόλογος (Allegro moderato)
2. «Somewhere» (Adagio)
3. Σκέρτσο (Vivace leggiero)
4. Μάμπο (Presto)
5. «Τσα-τσα» (Andantino con grazia)
6. Σκηνή της συνάντησης (Meno mosso)
7. «Cool» Φούγκα (Allegretto)
8. «Rumble» (Molto allegro)
9. Finale (Adagio)

Ο Αμερικανός αρχιμουσικός, πιανίστας και συνθέτης Λέοναρντ Μπέρνσταϊν έγραψε πλήθος γοητευτικότατων συνθέσεων, από τις οποίες η πλέον δημοφιλής είναι η μουσική για το μιούζικαλ West Side Story. Το 1949 ο χορογράφος Τζερόμ Ρόμπινς υπέβαλε στον λιμπρετίστα Άρθουρ Λώρεντς και στον Μπέρνσταϊν την ιδέα για μία μεταφορά του μύθου του Ρωμαίου και της Ιουλιέττας στη σύγχρονή τους πραγματικότητα. Στην πορεία ο στιχουργός Στήβεν Σόντχαϊμ προσετέθη στην ομάδα εργασίας και με την συνδρομή όλων προέκυψε το «Γουέστ Σάιντ Στόρι», που πραγματεύεται την σύγκρουση δύο συμμοριών νεαρών της Νέας Υόρκης, τους λευκούς Jets και τους Πορτορικανούς Sharks. Έτσι, ο έρωτας του Τόνυ και της Μαρία, που προέρχονται από τους δύο ανταγωνιστικούς κόσμους αντίστοιχα, προβάλλεται μέσα σε ένα πλαίσιο, το οποίο θίγει μείζονα ζητήματα νεανικής εγκληματικότητας και φυλετικών συγκρούσεων.

Η πρεμιέρα του έργου δόθηκε στις 19 Αυγούστου 1957 στο Εθνικό Θέατρο της Ουάσινγκτον ως δοκιμή πριν το ανέβασμα στο Μπρόντγουεϊ της Νέας Υόρκης, το οποίο έγινε στις 26 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς λαμβάνοντας εξαιρετικές κριτικές. Η παγκόσμια φήμη του έργου εξασφαλίστηκε με την επιτυχημένη και πολυβραβευμένη μεταφορά του στον κινηματογράφο το 1961. Στις αρχές της χρονιάς αυτής ο Μπέρνσταϊν απομόνωσε εννέα τμήματα από τη μουσική του έργου, για να δημιουργήσει τους Συμφωνικούς Χορούς, που πρωτοπαίχθηκαν στις 13 Φεβρουαρίου από την Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης υπό την διεύθυνση του Λούκας Φος. Τα τμήματα του έργου τοποθετούνται όχι σύμφωνα με τη σειρά εμφάνισής τους στο μιούζικαλ αλλά επί τη βάσει μίας καθαρά μουσικής λογικής.

Ο Πρόλογος αποτυπώνει μουσικά την αντιπαλότητα των δύο συμμοριών με σκληρές διαφωνίες και πολύπλοκα ρυθμικά σχήματα. Το Somewhere, εκφράζει ένα όνειρο μελλοντικής συμφιλίωσης, που επεκτείνεται και στο Σκέρτσο. Το έντονα ρυθμικό Μάμπο είναι ένα ακόμα πεδίο ανταγωνισμού των συμμοριών σε έναν σχολικό χορό, ενώ η χορευτική διάθεση διατηρείται στο Τσα-τσα, που χορεύεται από τους Τόνυ και Μαρία, στην πρώτη τους συνάντηση. Εδώ εμφανίζεται παραλλαγμένο το διάσημο θέμα του τραγουδιού Μαρία. Η Σκηνή της συνάντησης αποτελεί μεταβατική ενότητα προς την Cool Φούγκα. Το ξεδίπλωμα αυτής της διπλής φούγκας, που το ένα θέμα της βασίζεται σε μεγάλης αξίας νότες και το άλλο σε ένα πιο γρήγορο ρυθμό με στοιχεία τζαζ, εκφράζει την προϊούσα έκρηξη βίαιης διάθεσης των Jets. Η ένταση κλιμακώνεται περαιτέρω στο Rumble. Οι αρχηγοί των συμμοριών σκοτώνονται και η σιωπή μπροστά στην τραγικότητα των θανάτων δίνει τη θέση της σε ένα μελαγχολικό σόλο του φλάουτου. Το θέμα του Somewhere επανέρχεται μεταμορφωμένο μέσα σε μία βαριά ατμόσφαιρα σφραγισμένη από τον θάνατο και τον αδικοχαμένο έρωτα.

ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ ΕΛΓΚΑΡ (1857 – 1934)
Παραλλαγές «Αίνιγμα», έργο 36
Θέμα

1. C. A. E.
2. H. D. S.-P.
3. R. B. T.
4. W. Μ. B.
5. R. P. A.
6. Ysobel
7. Troyte
8. W. N.
9. Nimrod
10. Intermezzo: Dorabella
11. G. R. S.
12. B. G. N.
13. *** (Romanza)
14. Finale: E. D. U.

Η σύνθεση του έργου ξεκίνησε στο τέλος του 1898, με αφορμή ένα θέμα που συμπτωματικά έπαιξε ο συνθέτης ένα βράδυ αυτοσχεδιάζοντας στο πιάνο. Η πρώτη εκτέλεση δόθηκε στις 19 Ιουνίου 1899 στο Λονδίνο υπό τηn διεύθυνση του Χανς Ρίχτερ. Η επιτυχία του έργου ήταν τεράστια και έφερε στον Έλγκαρ μία απρόσμενα μεγάλη αναγνώριση τόσο σε εθνικό όσο και διεθνές επίπεδο. Οι Παραλλαγές «Αίνιγμα» τόνωσαν την μουσική υπερηφάνεια των Βρετανών, θεωρούμενες ως η κατεξοχήν αναβίωση του «μεγαλειώδους» στην αγγλική μουσική μετά την εποχή του Πέρσελ.

Το αργό θέμα των παραλλαγών αποτελείται από τρία επιμέρους τμήματα, εκ των οποίων το πρώτο και το τρίτο σε σολ ελάσσονα και το μεσαίο σε σολ μείζονα. Χαρακτηριστικά διαστήματα στο θέμα είναι οι κατιούσες τρίτες και έβδομες, ενώ σημαντικό στοιχείο, είναι η ρυθμική ακολουθία όγδοων και τετάρτων στο πρώτο μέτρο, που κατά τον συνθέτη συμβολίζει τις συλλαβές του ονόματός του. Από εκεί και ύστερα το θέμα επιδέχεται δεκατεσσάρων παραλλαγών, καθεμία από τις οποίες συνιστά μουσική προσωπογραφία οικείων του συνθέτη.

Πιο συγκεκριμένα:

1. Caroline Alice Elgar, σύζυγος του Έλγκαρ
2. Hew David Steuart – Powell, ερασιτέχνης πιανίστας.
3. Richard Baxter Townshend, συγγραφέας και ερασιτέχνης ηθοποιός.
4. William Meath Baker, ένας μάλλον αυταρχικός γαιοκτήμονας.
5. Richard Penrose Arnold, πιανίστας.
6. Isabel Fitton, ερασιτέχνις βιολίστρια, μαθήτρια του Έλγκαρ
7. Arthur Troyte Griffith, αρχιτέκτονας.
8. Winifred Norbury, εύπορη φιλόμουση της τοπικής κοινωνίας του Γουόρστερσαϊρ, όπου διέμενε ο συνθέτης.
9. Το όνομα Nimrod απαντά στην Παλαιά Διαθήκη (Γένεσις, 10, 9) και στα ελληνικά μεταφράζεται ως «Νεμρώδ». Ο κατακτητής Νεμρώδ «ήταν γενναίος κυνηγός ενώπιον του Κυρίου». «Κυνηγός» σημαίνει στα γερμανικά το επίθετο του επιστήθιου φίλου του Έλγκαρ, August Jaeger.
10. Υποκοριστικό της νεαρής Dora Penny, φίλης της οικογένειας.
11. George Robertson Sinclair, οργανίστας. Ο πρωταγωνιστής εδώ όμως δεν είναι ο ίδιος αλλά ο σκύλος του.
12. Basil G. Nevinson, ερασιτέχνης βιολοντσελίστας
13. Τα τρία αστέρια καλύπτουν την ταυτότητα της Λαίδης Mary Lygon, φίλης του ζεύγους Έλγκαρ.
14. Μουσική αυτοπροσωπογραφία του συνθέτη (τα αρχικά E. D. U. είναι στην ουσία το υποκοριστικό Edoo, που χρησιμοποιούσε η γυναίκα του.)

Το «αίνιγμα» των παραλλαγών του Elgar δεν έγκειται σε καμία περίπτωση στην ταυτοποίηση των αρχικών κάθε παραλλαγής. Στο πρόγραμμα της πρεμιέρας του έργου διαβάζουμε το σχετικό σχόλια του δημιουργού: «Πέραν, μέσα και πάνω από όλο το έργο ένα άλλο θέμα κινείται, αλλά δεν παίζεται… Έτσι το βασικό Θέμα δεν εμφανίζεται ποτέ». Οι κατά καιρούς προταθείσες λύσεις του αινίγματος είναι πάμπολλες, αν και κανείς μέχρι σήμερα δεν μπορεί να είναι βέβαιος για την σωστή λύση. Σε κάθε περίπτωση, ο Έλγκαρ πέτυχε με το αίνιγμά του να εκτοξεύσει την απήχηση του υπέροχου αυτού έργου του εξασφαλίζοντας αέναη τροφή για την φαντασία ειδικών και μη.

Διαβάστε επίσης:

Μέγαρο Μουσικής Αθηνών: Τα συναρπαστικά highlights της καλλιτεχνικής περιόδου 2024-2025