Ο χώρος τέχνης, William James εγκαινιάζει την έκθεση με τίτλο Schema. Θέμα της, η Σχηματοποίηση σε έργα της γενιάς του …
τριάντα και ύστερα.
Είναι μια υπερβολική αξίωση που πάντα διαψεύδεται η επιθυμία να δώσεις απάντηση στο ερώτημα τι είναι η σχηματοποίηση σε ένα έργο τέχνης. Η θεωρία της τέχνης δεν κατορθώνει ποτέ να δώσει μια σαφή απάντηση. Γιατί σχηματοποίηση είναι ολόκληρη η τέχνη.
Μπορούμε να δώσουμε, πάντως, έναν ορισμό της και κοιτώντας συγκεκριμένα παραδείγματα της ελληνικής ζωγραφικής να ορίσουμε μια στοιχειώδη τοπολογία της. Αρχικά, κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στο σχήμα και την εικόνα μιας παράστασης. Στην εικόνα διατηρούνται οι επουσιώδεις λεπτομέρειες της εποπτείας, στο σχήμα παραλείπονται.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Με αυτόν τον τρόπο εάν παραλείψουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτού ή εκείνου του τοπίου που υπέπεσε στην αντίληψή μου και δημιουργήσω με τη φαντασία μου κάποιο σχήμα του γιατί το σχήμα είναι, πάντα, ένα προϊόν της φαντασίας στο οποίο εξέχουν οι γενικές γραμμές του αντί για την εικόνα του συγκεκριμένου τοπίου θα είχα το σχήμα του. Η σχηματοποίηση ταυτίζεται με την αφαίρεση, κατά τη γνώμη μας όχι ορθά.
Δεύτερη αρχή: το σχήμα, είπαμε, παραλείπει. Η φαντασία του καλλιτέχνη υπαγάγει το εποπτειακό υλικό σε έναν ιδιαίτερο κανόνα που βρίσκεται καθʼ ολοκληρία στο νου του. Εντούτοις για να γίνει αυτή η υπαγωγή πρέπει να υπάρχει ομοείδεια του υπαγομένου σε αυτό που υπάγεται.
Σε κάθε υπαγωγή ενός αντικειμένου κάτω από έναν κανόνα του νου, πρέπει η παράσταση του πρώτου να είναι ομοειδής με τον δεύτερο, δηλαδή η εικόνα του καλλιτέχνη πρέπει να περιέχει ό,τι παριστάνεται με το αντικείμενο που πρόκειται να υπαχθεί σʼ αυτήν όπως η εμπειρική έννοια ενός πιάτου είναι ομοειδής με την καθαρά γεωμετρική έννοια ενός κύκλου. Άρα η δημιουργία του σχήματος απαιτεί την ομοείδεια με την εμπειρία.
Το σχήμα που κάνει ο καλλιτέχνης βρίσκεται σε μια σχέση με την πραγματικότητα όσο κι αν φαίνεται ότι απομακρύνεται από αυτήν. Γι’ αυτόν το λόγο τα σχήματα, τελικά, λειτουργούν αποδεικτικά. Αντίθετα τα σύμβολα λειτουργούν με βάση την αναλογία.
Εδώ βρίσκεται η τρίτη αρχή και προφανώς η δυσκολότερη. Στα έργα, για παράδειγμα, του Κόντογλου ή του Ράλλη Κοψίδη –που φιλοξενούνται στην έκθεση- διακρίνουμε εύκολα τη σχηματοποίηση που πραγματοποιούν.
Όμως το σχήμα είναι ταυτόχρονα σύμβολο. Στο δένδρο έχουν αφαιρεθεί τα επουσιώδη χαρακτηριστικά του, άρα είναι σχήμα, ταυτόχρονα μετατρέπεται σε σύμβολο της αρετής εάν είναι γυρτό, σε σύμβολο της αμαρτίας εάν παρουσιάζεται κάπως διαφορετικά. Στη σχολή Παρθένη –έργα της οποίας φιλοξενούνται επίσης- τα κολπωτά περιγράμματα του δένδρου προσδίδουν ένα αντίστοιχο μεταφυσικό περιεχόμενο.
Παρατηρούμε ότι τα εργαλεία της ζωγραφικής ή της χαρακτικής, η γραμμή, η φόρμα, στη συνέχεια το χρώμα λειτουργούν συγχρόνως με δυο τρόπους κάτι που δεν συμβαίνει στη λογική. Στον Παπαλουκά δεν έχουμε σχηματοποίηση. Έχουμε μια συγκεκριμένη υποτύπωση που σέβεται τον κανόνα των συμπληρωματικών και παραπλήσιων χρωμάτων ενώ ταυτόχρονα γνωρίζουμε μια εμμονή στη γεωμετρική τάξη. Με την εξής όμως διαφορά: η πραγματικότητα τεμαχίζεται σε ποικίλα σχήματα τα οποία συνομιλούν μεταξύ τους αλλά δεν παύουν να υφίστανται εντελώς αυτόνομα.
Μια στοιχειώδη τυπολογία του σχήματος αποτελεί αυτή η έκθεση, ένα παιχνίδι μέσα στις ποικίλες παραλλαγές του θέματος.