Ξαναβλέποντας το «Φάντασμα της Ελευθερίας» του Λουίς Μπουνιουέλ

Ο Λουίς Μπουνιουέλ (Luis Buñuel), που έχει αφήσει το δικό του στίγμα στην 7η τέχνη, έχει χαρακτηριστεί ως «ρεαλιστής με σουρρεαλιστικό τρόπο», ενώ για πολλούς αποτελεί τον κυριότερο υπερρεαλιστή σκηνοθέτη. Με το «Φάντασμα της Ελευθερίας» (1974, “Le Fantôme de la Liberté”), ο 74χρονος τότε Μπουνιουέλ, έβγαζε τη γλώσσα του στην αστική τάξη. Είχε προηγηθεί η ταινία «Η κρυφή γοητεία της μπουρζουαζίας» (1972), με τα δύο φιλμ να έχουν αρκετά στυλιστικά και θεματικά κοινά.

Το σουρεάλ στοιχείο και η κοινωνική κριτική

Όπως σημειώνει ο Robert Stam στο βιβλίο του «Εισαγωγή στη Θεωρία του Κινηματογράφου», «Για τους σουρεαλιστές, ο κινηματογράφος είχε την υπερβατική δυνατότητα να απελευθερώνει αυτό που ήταν συμβατικά καταπιεσμένο, να αναμειγνύει το γνωστό και το άγνωστο, το γήινο με το ονειρικό, το καθημερινό με το φανταστικό». 

Έτσι, και ο Μπουνιουέλ αναγνώριζε την παρουσία ισχυρών υποσυνείδητων δυνάμεων, που κατοικούν μέσα σε όλα τα ανθρώπινα όντα, και επεδίωκε να ξυπνήσει τις βαθύτερες παρορμήσεις του θεατή. Οι ταινίες του, και ιδίως το «Φάντασμα της Ελευθερίας», δείχνουν πώς αυτές οι δυνάμεις, που αντιπροσωπεύουν την αληθινή ανθρώπινη φύση, καταπιέζονται από ηθικούς, θρησκευτικούς και κοινωνικούς κώδικες. Στο «Φάντασμα της Ελευθερίας», δεν υπάρχει σχεδόν κανένας κοινωνικός θεσμός που να μένει ανέγγιχτος από την ειρωνική κριτική του.

Σχετικά με το φιλμ ο Βασίλης Ραφαηλίδης έγραφε σε κριτική του πως «[…] η κάθε σκηνή της ταινίας έχει δύο σκέλη: Ένα ρεαλιστικό και ένα σουρεαλιστικό. Στο πρώτο το γεγονός εκτίθεται και στο δεύτερο δείχνεται ο φαντασματικός – μυθικός χαρακτήρας της ιδεολογίας που το «τροφοδοτεί». Ωστόσο, ο σουρεαλισμός εδώ δεν είναι παρά μέθοδος με την οποία δοκιμάζεται η αντοχή του Λόγου, και όχι ένα ελεύθερο και αόριστο παιχνίδισμα […]».

Τι θα δούμε;

Η ταινία δεν περιγράφεται εύκολα, μιας και ο Μπουνιουέλ δεν ακολουθεί κάποια αφηγηματική λογική σε αυτήν. Στο «Φάντασμα της Ελευθερίας» παρουσιάζονται διάφορα σκετς, που μετακινούν τη δράση στο χώρο και το χρόνο.

Μεταξύ άλλων, θα δούμε, έναν άντρα σε μια παιδική χαρά να δίνει σε ένα μικρό κορίτσι φωτογραφίες, με την παρότρυνση να το δείξει σε φίλους του, μα όχι σε ενήλικες. Όταν οι γονείς του κοριτσιού βλέπουν τις κάρτες, αυτές είναι καρτ ποστάλ από ιστορικά αξιοθέατα. Ένα κομψό σουαρέ με καλεσμένους που κάθονται σε λεκάνες τουαλέτας, καθώς και ένα “αγνοούμενο” παιδί, που βοηθά την αστυνομία να συμπληρώσει την αναφορά για το πρόσωπό του.

Ο τίτλος κάτι μου θυμίζει…

Ο τίτλος της ταινίας είναι ένας φόρος τιμής στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς, και συγκεκριμένα αποτελεί μια αναφορά στην εναρκτήρια πρόταση: «Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη, το φάντασμα του κομμουνισμού» (στα γαλλικά, “Un spectre hante l’Europe : le spectre du communisme”).

Η λέξη «Ελευθερία» είναι επίσης κομβικής σημασίας. Στην αρχή της ταινίας ακούγεται μια κραυγή να λέει «Κάτω οι Ελευθερωτές – Κάτω η Ελευθερία» (Ελευθερωτές ήταν οι στρατιώτες του Ναπολέοντα). Το ίδιο σύνθημα επαναλαμβάνεται στο τέλος της ταινίας, από σύγχρονους με τον Μπουνιουέλ διαδηλωτές, οι οποίοι δέχονται τα πυρά της αστυνομίας.

Μπορούμε να θεωρήσουμε εδώ, πως ο Λουίς Μπουνιουέλ, εκφράζει το διαχρονικό αίτημα για ελευθερία, καθώς και την αποδοκιμασία του, για τη μετατροπή της έννοιας σε λέξη κενού νοήματος: σε σλόγκαν – σε μύθο.

Με τα λόγια του Μπουνιουέλ

Απόσπασμα από τη συνέντευξη της Ρωξάνης Σαιν-Ζαν, που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Positif. No 162 τον Οκτώβριο του 1974 – ανεύρεση στο βιβλίο «Μπουνιουέλ – Κινηματογράφος» (εκδόσεις Πλέθρον, 1984).

-Λέτε συχνά ότι, γυρίζοντας μια ταινία, ξεκινάτε από μια εικόνα ή από μια ιδέα. Ποιο ήταν το ξεκίνημα για το Φάντασμα της Ελευθερίας;

Η δομή της ταινίας βασίζεται στη σύμπτωση. Με συνεπαίρνει η αοριστία της σύμπτωσης. Πόσα πολύ σημαντικά πράγματα συμβαίνουν χάρη σε μια αλυσίδα από συμπτώσεις. Στην ταινία όλα υποτάσσονται στο Νόμο της Σύμπτωσης. Το Φάντασμα της Ελευθερίας θα μπορούσε να συνεχιστεί επ’ άπειρον. – Μου αρέσει πολύ ν’ασχολούμαι με το να μην κάνω τίποτα. Παίρνω για παράδειγμα μια μύγα και αναπαριστώ με τη φαντασία μου ολόκληρη τη σειρά των συμπτώσεων που στάθηκαν απαραίτητες για να μπορέσουμε, αυτή και εγώ, να βρεθούμε μαζί στο ίδιο δωμάτιο.

Που και πότε θα δούμε το «Φάντασμα της Ελευθερίας»;

Ανάμεσα στις προβολές του κινηματογραφικού αφιερώματος, που πραγματοποιείται με ελεύθερη είσοδο στο Πάρκο Ελευθερίας, στο πλαίσιο εκδηλώσεων «1974 & 1944 – Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της», θα παίξει και το «Φάντασμα της Ελευθερίας» του Λουίς Μπουνιουέλ (Luis Buñuel).

Συγκεκριμένα για το μπουνιουελικό αριστούργημα δίνουμε ραντεβού την Τρίτη 16 Ιουλίου, στις 21:15 στο Πάρκο Ελευθερίας!

Δείτε το πρόγραμμα των προβολών εδώ.

***

Πηγές & Βιβλιογραφία

-sensesofcinema.com (The Phantom of Liberty, Marco Lanzagorta)
-criterion.com (The Phantom of Liberty)
-mubi.com (The Phantom of Liberty)
-Λεξικό ταινιών – Με κριτικές του Βασίλη Ραφαηλίδη (Τόμος ΙΙΙ, Μπερτολούτσι – Σαμπρόλ), εκδόσεις Αιγόκερως, 1982
-«Μανιφέστο του σουρρεαλισμού (1924)», Μανιφέστα του σουρρεαλισμού, Βιβλιοπωλείο «Δωδώνη», Αθήνα 1972
-Εισαγωγή στη θεωρία του κινηματογράφου, Stam Robert, εκδόσεις Πατάκη, 2020
-Μπουνιουέλ – Σειρά: «Πρόσωπα  / Ιδέες» – Κινηματογράφος, εκδόσεις Πλέθρον, 1984

Διαβάστε επίσης:

Κινηματογραφικό αφιέρωμα για τα 50 χρόνια από την Μεταπολίτευση στο Πάρκο Ελευθερίας
1974 & 1944 – Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της: Πλούσιο πρόγραμμα επετειακών εκδηλώσεων