Ιδιαίτερη είναι η σημασία της οδυνηρής επετείου της μικρασιατικής καταστροφής για την πόλη της Θεσσαλονίκης, μια κατεξοχήν προσφυγούπολη. Μετά το 1922 και την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, η κατεστραμμένη από την πυρκαγιά του 1917 Θεσσαλονίκη υποδέχθηκε έναν τεράστιο αριθμό προσφύγων από τη Μ. Ασία (ανέρχονται σε 120.000). Οι πρόσφυγες ενσωματώθηκαν σταδιακά στην κοινωνική και οικονομική ζωή της πόλης και, ουσιαστικά, συνέβαλαν στην αναγέννησή της και στη συγκρότηση της σύγχρονης μεγαλούπολης.
Στην έκθεση του Τελλογλείου «Ξεριζωμοί, 1922-2022. Μαρτυρίες μέσα από την Τέχνη», το θέμα προσεγγίζεται σε δύο ενότητες μέσα από εικαστικά κυρίως τεκμήρια. Η πρώτη ενότητα σχετίζεται με την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής, η δεύτερη μεταφέρει το θέμα του Ξεριζωμού έξω από τα στενά τοπικά όρια της Μ. Ασίας και Ελλάδας σε πιο κοντινούς χρόνους, στο σήμερα.
Στην πρώτη ενότητα αξιοποιείται κυρίως υλικό από τις συλλογές του Ιδρύματος, ένα σύνολο σχεδίων του Σπύρου Παπαλουκά που απέκτησε σχετικά πρόσφατα το Τελλόγλειο, επίσης έργα άλλων καλλιτεχνών στις συλλογές του (Βαλσαμάκη, Μηνά Αβραμίδη, Χαλεπά-Κατσάτου κ.ά.), δάνεια από μουσεία και συλλογές (και έργα του Περικλή Βυζάντιου από τη μικρασιατική εκστρατεία), καθώς και φωτογραφικό υλικό του Αρχείου Στρατή Δούκα στο Α.Π.Θ.
Ο καμβάς στον οποίο αναπτύσσεται το πρώτο μέρος της έκθεσης δημιουργείται από το εξαιρετικό σύνολο ζωγραφικών έργων του Σπύρου Παπαλουκά, σχετικό με τη διαδρομή του από την καταστροφή στη Μ. Ασία, στο Άγιο Όρος έως το 1926, χρονιά που ιδρύεται η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης (Δ.Ε.Θ.), το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και αλλάζει η μορφή της πόλης.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Η Άννα-Μαρία Τσακάλη με τα «Μικρασιατικά», το πορτρέτο του πρόσφυγα παππού και την εγκατάσταση-μνημόσυνο αποδίδει εικαστικά φόρο τιμής στην προσφυγική καταγωγή της δύο γενιές αργότερα, ενώ οι ηχογραφημένες μαρτυρίες επιζώντων της καταστροφής της Σμύρνης από το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού (Ι.Α.Π.Ε.) αποτυπώνουν τα γεγονότα εκείνων των ημερών με συγκλονιστική αμεσότητα.
Στο δεύτερο μέρος της έκθεσης ο Ξεριζωμός ξεπερνά τα χρονικά και γεωγραφικά όρια της Μ. Ασίας και μας μεταφέρει σε τραγικά όμοιες καταστάσεις του πιο πρόσφατου παρελθόντος και του σήμερα, είτε στον Ελλαδικό χώρο είτε σε άλλες περιοχές του πλανήτη, με την τραγωδία του απάνθρωπου παραλογισμού να συνεχίζεται σε ένα ζοφερό μέλλον. Ο Δημήτρης Μεσσίνης καταγράφει με τον φακό του τις δραματικές συνέπειες πολεμικών συγκρούσεων και βίαιων εκτοπισμών σε Κόσοβο, Αφγανιστάν, Σεράγεβο, Ειδομένη, Λέσβο και Κω. Ο Χρήστος Αλαβέρας εμπνέεται από το έργο του Μεσσίνη και μεταγράφει εικόνες βίας και ξεριζωμών στο «Βαδίζοντας Ανάμεσα», μια μνημειακών διαστάσεων εικαστική σύνθεση με κάρβουνο. Στα πρόσφατα προσφυγικά ρεύματα του 2015 και του 2016 στρέφει το ενδιαφέρον του ο Γιώργος Κατσάγγελος με τις «Μαρτυρίες» του, προσκαλώντας ανθρώπους που τελικά εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη να ανακαλέσουν τις μνήμες των πρωτόγνωρων καταστάσεων που βίωσαν εγκλωβισμένοι στην Ειδομένη. Τέλος, η μικρού μήκους ταινία του Γιώργου Ζώη, “Third Kind”, παρουσιάζει το δυστοπικό, μετα-αποκαλυπτικό μέλλον μιας ανθρωπότητας ολότελα εκτοπισμένης από το γήινο περιβάλλον μετά από έναν πρωτόγνωρα μαζικό, πλανητικό «ξεριζωμό».
Συνεργαζόμενοι φορείς
Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη, Συλλογή Έργων Τέχνης Alpha Bank, Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης, Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Αρχείο Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Τμήμα Φιλολογίας, Α.Π.Θ., Ι.Α.Π.Ε. (Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού, Δήμου Καλαμαριάς), Τμήμα Θεάτρου, Σχολής Καλών Τεχνών Α.Π.Θ., Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, Κεντρική Βιβλιοθήκη Α.Π.Θ., Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος K. Βενιζέλος», Συλλογή Μιχάλη και Δήμητρας Βαρκαράκη, Μουσείο Μπενάκη, Άννα-Μαρία Τσακάλη, Γιώργος Κατσάγγελος, Δημήτρης Μεσσίνης, Χρήστος Αλαβέρας, Γιώργος Ζώης, Ιδιώτες συλλέκτες.
Στο πλαίσιο της επετειακής έκθεσης θα πραγματοποιηθούν παράλληλες εκδηλώσεις (ξεναγήσεις, ομιλίες, θεατρικά, συναυλίες) και πλούσια μουσείο-εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις σχολικές βαθμίδες, ηλικίες και ομάδες.
Κεντρική φωτογραφία θέματος: Από την καταστροφή, 1922, σινική μελάνη και μολύβι σε χαρτί, 29,6 x 40,5 εκ. Τ.Ι.Τ. 2015.4193. Συλλογή Έργων Τέχνης Τελλογλείου Ιδρύματος