Το έργο αποτελεί συμπαραγωγή της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ με τον μουσικοθεατρικό οργανισμό Sirene Operntheater στην Αυστρία και θα παρουσιαστεί για τρεις μοναδικές παραστάσεις στις 27, 28 και 29 Φεβρουαρίου 2020.
Μια μάχη ανάμεσα στο κέρδος και την πολιτική χωρίς αναισθητικό, η όπερα Χοντορκόφσκι αναφέρεται στην άνοδο και την πτώση του Ρώσου ολιγάρχη Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, ο οποίος στάθηκε στο αντίπαλο στρατόπεδο του Βλάντιμιρ Πούτιν τη δεκαετία του ’90. Το λιμπρέτο και τη σκηνοθεσία υπογράφει η Κριστίνε Τόρνκβιστ, ενώ το δεκατριμελές μουσικό σύνολο διευθύνει ο Γιούρι Έβερχαρτς.
Η παράσταση υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) προς την Εναλλακτική Σκηνή.
Η σύγχρονη όπερα Χοντορκόφσκι παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Ατελιέ της Ακαδημίας Εικαστικών Τεχνών της Βιέννης το 2015, και δύο χρόνια αργότερα βραβεύτηκε με το Βραβείο Καλύτερης Ανεξάρτητης Παραγωγής Όπερας 2017 των Αυστριακών Βραβείων Μουσικού Θεάτρου. Ο κεντρικός πυρήνας της όπερας βασίζεται στη βιογραφία του Μιχαήλ Χοντορκόφσκι: την άνοδό του ως νεαρού ιδιοκτήτη τράπεζας στα χρόνια της πτώσης της Περεστρόικας αρχικά, κατόπιν τη μεσουράνησή του ως ιδιοκτήτη της τεράστιας πετρελαϊκής εταιρείας Υukos, και την τελική πτώση του με τη στόχευσή του από τον Βλάντιμιρ Πούτιν ως αντικαθεστωτικού, την κατάρρευση της Υukos και τη φυλάκισή του.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Μια πολιτική όπερα
Πρόκειται για μια πολιτική όπερα όπου οι πρωταγωνιστές είναι υπαρκτά πρόσωπα και «δεν προσπαθεί να πάρει το μέρος κανενός», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συνθέτης Περικλής Λιακάκης. «Πιστεύω πως στη μοντέρνα όπερα δεν πρέπει να υπάρχουν καλοί ή κακοί, αλλά μόνο γεγονότα και αντιδράσεις σε αυτά. Καθαγιασμοί ή δαιμονοποιήσεις προσώπων αποφεύχθηκαν, όσο αυτό ήταν δραματουργικά δυνατό, και το κύριο μέλημά μου ήταν η όπερα αυτή να μπορεί να μιλήσει το ίδιο σε έναν Ρώσο όσο και σε έναν Αυστριακό ή έναν Έλληνα».
Το λιμπρέτο της όπερας και τη σκηνοθεσία υπογράφει η Κριστίνε Τόρνκβιστ. Ο κύριος όγκος του λιμπρέτου, που γράφτηκε πριν από την απροσδόκητη απόλυση του Χοντορκόφσκι από τη φυλακή τον Δεκέμβριο του 2013, δεν πραγματεύεται μόνο τη μάχη μεταξύ κέρδους και πολιτικής ανάμεσα στον Χοντορκόφσκι και τον Πούτιν, αλλά επιπλέον την τοποθετεί μέσα σε ένα περίπλοκο ιστορικό πλαίσιο, που εκτείνεται από το 1989 έως το 2013. Η μεταβαλλόμενη σχέση μεταξύ επιχειρήσεων και πολιτικής εξουσίας αλλοιώνει τη σχέση ανάμεσα στους πρωταγωνιστές, που αρχικά δεν είναι τόσο ανόμοιοι μεταξύ τους: και οι δυο τους νέοι, φιλόδοξοι άνδρες με μεγαλεπήβολα σχέδια, που δεν έχουν τίποτα να χάσουν.
Σ’ ένα σημείο καμπής στον ρου της Ιστορίας, οικονομικές γκάφες και πολιτικές ίντριγκες επιτρέπουν στους καιροσκόπους να ευημερήσουν. Όμως, μόλις οι δύο αντίπαλοι φθάσουν στα αντίστοιχα ζενίθ τους, οι διαφορές στην ιδιοσυγκρασία τους θα γίνουν υπερβολικά εμφανείς. Την ώρα που ο ένας στέκεται ακοίμητος φρουρός υπερασπιζόμενος την επικράτειά του, ο άλλος σκέφτεται τις επόμενες κινήσεις του παιχνιδιού και ρισκάρει τα πάντα.
Ο συνθέτης Περικλής Λιακάκης σημειώνει:
«Η όπερα Χοντορκόφσκι βασίζεται στη ζωή του Ρώσου ολιγάρχη, που ήρθε σε σύγκρουση με τον πρόεδρο Βλάντιμιρ Πούτιν στα τέλη της δεκαετίας του ’90. Είναι μια πολιτική όπερα, όπου παραλληλισμοί με την ελληνική οικονομική κρίση κάθε άλλο παρά τυχαίοι είναι. Οι χαρακτήρες της όπερας, οι διάφορες καταστάσεις που θα δούμε και το λιμπρέτο είναι δραματοποιημένα, είναι κατασκευασμένα έτσι, δηλαδή, ώστε να έχουν ενδιαφέρον από δραματικής και θεατρικής άποψης.
Ένα σημαντικό σημείο της όπερας είναι το ζευγάρι δύο απλών, ανώνυμων, ανθρώπων (Νατάσα / Ιβάν) στη ζωή των οποίων αποτυπώνονται οι συνέπειες των πράξεων των ανθρώπων που έχουν την εξουσία στα χέρια τους. Στην όπερα Χοντορκόφσκι δεν γίνεται καμία προσπάθεια να βρεθεί ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο, ούτε προσπάθεια να εξιστορηθούν ιστορικά ή “αντικειμενικά” τα σχετικά γεγονότα. Γίνεται όμως μια προσπάθεια να μεταφέρουμε στη σκηνή τις σκέψεις που μας γεννιούνται όντας απλοί παρατηρητές της Ιστορίας (με γιώτα κεφαλαίο) και της μοίρας όλων αυτών που δεν ρωτήθηκαν ποτέ για το πάρσιμο αποφάσεων που αφορούν τη ζωή τους άμεσα».
Σημείωμα της Κριστίνε Τόρνκβιστ για το λιμπρέτο και τη σκηνοθεσία
Μια ρωσική παροιμία το συνοψίζει σε μιαν απλή εικόνα: δεν μπορείς να αντλήσεις καθαρό νερό από ένα πηγάδι στο οποίο εσύ ο ίδιος έφτυνες για χρόνια. Τα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης η σκιώδης οικονομία που αποκαλούνταν «να λιέβο» ήταν μια απαραίτητη πρακτική επιβίωσης σε ένα υπό κατάρρευση σύστημα. Όμως στο μετασοβιετικό χάος η ελευθερία να φτύνει κανείς παντού ήταν σχεδόν απεριόριστη.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, όταν δεν κυβερνούσε ο νόμος αλλά η θεά Τύχη, δυο νέοι, φιλόδοξοι άνδρες αναρριχήθηκαν στην ιεραρχία. Όταν ο ηγέτης της συμμορίας των ολιγαρχών, ο Χοντορκόφσκι, και ο Πούτιν, ο νεοεκλεγείς πρόεδρος, συναντήθηκαν στην κορυφή, δεν βρέθηκαν αντιμέτωποι μεταξύ τους μόνο δύο ισχυροί άνδρες, αλλά και δύο αρχές της εξουσίας που ο καθένας τους αντιπροσώπευε: της εξουσίας του χρήματος και της εξουσίας της πολιτικής.
Έγραψα το λιμπρέτο το 2013. Ο Χοντορκόφσκι είχε αρκετά συχνά εξαγοράσει το πολιτικό σύστημα και το είχε διαφθείρει, αλλά στο τέλος ο Πούτιν νίκησε αυτόν και το χρήμα με τη βοήθεια της διεφθαρμένης δικαστικής εξουσίας.
Ο Μιχαήλ Μπορίσοβιτς είχε μείνει στη φυλακή για δέκα χρόνια και δεν υπήρχε καμία πρόβλεψη για το αν θα μπορούσε ποτέ να βγει από εκεί μέσα ζωντανός. Αλλά δεν ήταν απών. Παρακολούθησα τη δημόσια αλληλογραφία του με την Λιουντμίλα Ουλίτσκαγια και τα υπόλοιπα γραπτά του ενόσω κρατούνταν.
Εντυπωσιάστηκα από το ευγενικό και προσεκτικό ύφος των επιστολών του – οι επιστολές δείχνουν έναν άνθρωπο που αναγνωρίζει τα λάθη του. Είκοσι χρόνια ανεξέλεγκτου καπιταλισμού και φιλελευθερισμού είχαν καταστρέψει την κοινωνία των πολιτών και είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια. Μετανόησε, κάνει σκέψεις για το μέλλον. Μια δυνατή και ανοιχτή κοινωνία των πολιτών (με καθαρά πηγάδια) είναι ο μεγαλύτερος πλούτος και η μεγαλύτερη δύναμη μιας χώρας και ο μόνος τρόπος να εγγυηθεί κανείς την ασφάλεια.
Η δημοκρατία δεν έπεται ποτέ μιας επανάστασης. Οι επαναστατικές δυνάμεις είναι πολύ ακατέργαστες για κάτι τόσο εύθραυστο. Η εξισορρόπηση της δημοκρατίας είναι μια μακρά και κοπιώδης διαδικασία – μια εξαντλητική και ατελείωτη διαδικασία λαθών, αναθεώρησης και υποχωρήσεων. Η ανάγκη να αναλογιστούμε την ιστορία και να μάθουμε από αυτήν δεν υπάρχει μόνο στη Ρωσία αλλά παντού.
Σύνοψη του έργου
Μετά την πτώση του κομμουνισμού, ξαφνικά αλλάζουν τα πάντα. Μέσα στη δίνη της πολιτικής αναταραχής, ο νεαρός Πούτιν χάνει την ασφαλή θέση του ως αξιωματούχος της Κα Γκε Μπε. Ο συνάδελφός του Σέτσιν τον συμβουλεύει να δοκιμάσει την τύχη του στην πολιτική. Στο μεταξύ, ο φοιτητής πολυτεχνείου Μιχαήλ Μπορίσοβιτς Χοντορκόφσκι αποφασίζει να κάνει την τύχη του στην οικονομία· ιδρύει μια τράπεζα και μετά από λίγο αγοράζει τη Yukos, έναν από τους μεγαλύτερους πετρελαϊκούς ομίλους.
Και οι δύο άντρες επιτυγχάνουν τα πρώτα τους επιτεύγματα ενόσω η Ρωσία κλυδωνίζεται σε ένα πρωτόγνωρο χάος, το οποίο απλοί πολίτες όπως ο Ιβάν και η Νατάσα είναι υποχρεωμένοι να ανέχονται επειδή οι υποσχέσεις της μεταρρύθμισης («περεστρόικα») δεν τηρούνται. Ο Πρόεδρος Γιέλτσιν δεν έχει ιδέα για την οικονομία και ξεπουλάει τη βιομηχανία και τον ορυκτό πλούτο της Ρωσίας σε τυχοδιώκτες όπως ο Χοντορκόφσκι, ενώ το ρούβλι χάνει ολοένα και περισσότερο την αξία του και οι πολίτες λιμοκτονούν.
Καθώς ο Γιέλτσιν και ο γραμματέας του ο Πούτιν αρχίζουν να φοβούνται ότι θα χάσουν από τους κομμουνιστές στις επερχόμενες εκλογές, οι ολιγάρχες –και πρώτος από όλους ο Χοντορκόφσκι–, από φόβο να μη χάσουν τις εταιρείες τους και πάλι, υποστηρίζουν τη βρόμικη προεκλογική εκστρατεία, εγγυώμενοι με αυτόν τον τρόπο την επανεκλογή του Γιέλτσιν. Το έθνος βιώνει την αδυναμία του μέσα από την παραπληροφόρηση και την προδοσία.
Ο Ιβάν χάνει τη δουλειά του· η Νατάσα απελπίζεται μιας και δεν βλέπει προοπτικές για το μέλλον τους. Όμως ο Πούτιν έχει μάθει από αυτήν την εμπειρία και, όταν γίνεται πρόεδρος και κληρονομεί την εξουσία του Γιέλτσιν, αποφασίζει να περιορίσει την υπεροχή του χρήματος έναντι της πολιτικής. Αλλά και ο Χοντορκόφσκι έχει μάθει από τις κρίσεις. Θέλει να επικρατήσει στο διεθνές επίπεδο για να απαλλαγεί από τον πολιτικό εκβιασμό και τις παρεμβάσεις στις υποθέσεις του.
Γιατί οι επιθυμίες των Ρώσων πολιτικών μπορεί να είναι τεράστιες και απρόβλεπτες. Ο δήμαρχος που δημιουργούσε προβλήματα στην πετρελαϊκή εταιρεία του Χοντορκόφσκι βρίσκεται νεκρός – ακριβώς ανήμερα των γενεθλίων του Χοντορκόφσκι. Είναι μήπως ένα δώρο γενεθλίων από κάποιον συνεργάτη; Ο Χοντορκόφσκι δεν θέλει να ασχοληθεί με αυτό, επιδιώκει να διατηρεί μια καθαρή εικόνα και σχεδιάζει να αποσυρθεί από την ενεργό ενασχόληση με τις επιχειρήσεις.
Ένα γλέντι στο Κρεμλίνο εξελίσσεται σε σκάνδαλο. Ο Πούτιν θέλει να μειώσει τον αριθμό των ολιγαρχών, ο Χοντορκόφσκι αντιτίθεται ανοιχτά σε αυτήν την απόφαση και κατηγορεί την κυβέρνηση για διαφθορά. Ο Πούτιν οργίζεται· ο Σέτσιν υπόσχεται να λύσει το πρόβλημα. Μετά από λίγο ο Χοντορκόφσκι συλλαμβάνεται. Ενόσω είναι στη φυλακή, συναντά για άλλη μια φορά τον Ιβάν, ο οποίος αφότου συνελήφθη για απάτη κατηγορήθηκε στη συνέχεια για διάφορα πλασματικά αδικήματα από τη διεφθαρμένη αστυνομία. Αυτοκτονεί. Ο Χοντορκόφσκι αντιλαμβάνεται τις συνδέσεις μεταξύ κορυφής και βάσης και αναρωτιέται αν μπορεί να υπάρξει ένα νέο είδος κοινωνίας.
Περικλής Λιακάκης
Ο Περικλής Λιακάκης γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε σύνθεση στο Πανεπιστήμιο Μουσικής και Παραστατικών Τεχνών της Βιέννης. Για τα έργα του πήρε βραβεία και υποτροφίες από το αυστριακό πρωθυπουργικό γραφείο, το Μουσικό Πανεπιστήμιο του Γκρατς, της Βιέννης, την αυστριακή μουσική εταιρεία Musikfonds κ.ά. Έχει δεχτεί αναθέσεις έργων από την Ακαδημία του Ensemble modern, την πόλη Τρόσσινγκεν της Γερμανίας, το Ensemble Oktoplus, τη Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ κ.ά.
Είναι μόνιμος συνεργάτης των μουσικοθεατρικών οργανισμών Sirene Operntheater και dramagraz στην Αυστρία. Το 2016 κυκλοφόρησε τριπλό cd με τρεις από τις όπερες δωματίου που έχει συνθέσει από το 2012 έως το 2016. Το 2017 η όπερά του Khodorkovsky τιμήθηκε με το Βραβείο Καλύτερης Ανεξάρτητης Παραγωγής Όπερας στην Αυστρία για τη χρονιά 2015/16 – βραβείο το οποίο θεωρείται το αυστριακό Όσκαρ. Ζει στη Βιέννη, από το 2002 διδάσκει στο Μουσικό Πανεπιστήμιο της Βιέννης σύνθεση και ανώτερα θεωρητικά και κατέχει θέση επίκουρου καθηγητή στο τμήμα Σύνθεσης και Θεωρητικών του Πανεπιστημίου.
Περικλής Λιακάκης | Χοντορκόφσκι, Όπερα
Συμπαραγωγή με το Sirene Operntheater / Αυστρία
Εναλλακτική Σκηνή Εθνικής Λυρικής Σκηνής
Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος
Μουσική διεύθυνση: Γιούρι Έβερχαρτς
Ποιητικό κείμενο, σκηνοθεσία: Κριστίνε Τόρνκβιστ
Σκηνικά: Αντρέα Καίλτρινγκερ
Κοστούμια: Μάρκους Κούσερ
Κινησιολογία: Μπαίρμπελ Στρέλαου
Φωτισμοί: Έντγκαρ Άιχινγκερ
Ερμηνεύουν: Κλέμενς Καιλμπλ, Ίγκριντ Χάμπερμαν, Αλεξάντερ Μάυρ, Στήβεν Σέσαρεγκ, Γκέρνοτ Χάινριχ, Σεμπαστιάν Σουλές, Λίζα Ρόμπαχ, Έλσα Γιαννουλίδου, Τεμίνε Σαίφερ, Ματτίας Χάιντ, Μάρτιν Μάιρινγκερ, Ρίτσαρντ Κλάιν, Ντήτερ Κσβεντ-Μίχελ, Μπαίρμπελ Στρέλαου
Συμμετέχει δεκατριμελές μουσικό σύνολο